DUNBULÎ BEYLİĞİ TARİHİ VE TARİHİ KRONİKLERİ [XIII-XVIII. YY.]

Yıl 2019, Cilt: 3 Sayı: 2, 63 - 114, 27.12.2019

Veysel Başçı

Öz

Dunbulîler,
XIII. yüzyıldan XVIII. yüzyılın sonlarına kadar, Şam, Musul, Cebel Sincar,
Cizre, Hakkâri, Van ve aynı hat üzerindeki günümüz İran coğrafyasının batısında
yer alan Hoy, Çors, Selmas, Urumiye, Tebriz ve dahi Nahcıvan, Gence ve Şeki’ye
kadar uzanan bölgelerde varlık göstermiş, tarihin farklı evrelerinde ise pek
çok kola ayrılarak gerek inanç gerekse etnik anlamda farklı kimlikler edinmiş son
derece komplike bir Kürt kabilesidir. Bu kabilenin Eyyubiler döneminden
başlamak suretiyle söz konusu bölgelerde çeşitli iktidarları olmuştur.
Akkoyunlular döneminde bir süre Hakkâri Emirliğini de elinde bulunduran
Dunbulîler, Safeviler döneminde Hoy merkezli tesis ettikleri beyliği 1799
yılına kadar ayakta tutmayı başarmışlardır. Gâh bağımsız gâh muhtariyete dayalı
sistem esaslı yönetilen bu beylik, yeri gelmiş kendi adına sikke kestirmiş,
yeri gelmiş Tebriz kale surlarının onarımı dâhil olmak üzere adı geçen bölgelerde
büyük imaretler inşa etmiştir. Dunbulî Beyliği ile ilgili çeşitli tarihi
kaynaklarda bilgiler olsa da beyliğin tarihine odaklanmış birçoğu hala el
yazması olarak duran Farsça eser ve kronikler de mevcuttur. Bu makalede beyliğin
tarihçesinin yanı sıra, matbu ve el yazması olarak iki kategoriye ayırdığımız beylik
tarihine odaklanmış kronik ve eserlerin tanıtılması amaçlanmıştır. Söz konusu kroniklerden
özellikle el yazması olanlar, beyliğin yerel tarih yazıcılığını da gözler önüne
serdiğinden, makalede söz konusu yazma kroniklerin başlıca özellikleri de sıralanmıştır
ayrıca bu eserler tarih yazıcılığı kapsamında değerlendirilmiş olup, bunlardan
bazılarının görsel varakları da paylaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tarih, Dunbulî, Beylik, İran, Kürt

Kaynakça

• ABDİ, Shahoo (1396, Zimıstan), “Nigahi Be-Tarih-i Meşâhîr-i Kūrd”, Mecelle-i Hāya, S.19-20: 1-43ABE, Nao Foumi (1392, Tabistan), “Rabite-i İzdivac Beyn-i Nūhbegan-ı Mahalli ve Silsile-i Saltaneti, Mutalâa-i Movridi Hanedan-ı Necefkuli Han-ı Dunbulî, Tebriz Der Dovre-i Kaçar”, Pejuhişha-i Ulumi Tarihi, S. 7: 1-16AKASÎ, Mehdi (1350), Tarih-i Hoy, Tebriz: Danişkede-i Edebiyat ve Ulum-i İnsani Tebriz, Müessese-i Tarih ve Ferheg-i İranALANOĞLU, Murat (2016). “Zazalar”. Diyanet İslam Ansiklopedisi, Ek 2: S. 696-698. İstanbul: TDV YayınlarıAYDENİZ, Veysel (2012). Akkoyunlu-Kürt İlişkileri, İstanbul: NûbiharAXWORTHY, Michael (2016). İran, Aklın İmparatorluğu, İstanbul: Say YayınlarıBAHAR, M. Taki, Melik’üş Şûera (1389). Sebk Şinasi, C.III, Tahran: Emir KebirBUKŞPAN, Aleksandr Semyonovic (2018). Kurdên Azirbêcanê, (werger ji Rusî: Têmûrê Xelîl), Diyarbakır: Weşanên LisBİDLİSÎ, Şerefhan (1377). Şerefnâme, Tarih-i Mufassal-ı Kūrdistan, (th. V. Veliaminof-Zernof), Tahran: İntişarat-ı EsatirCEVAHİRKELAM, Abdülaziz (1307). Asarü’l Şia el-İmamiye, Tahran: Matbaa-ı MeclisÇAĞLAYAN, Ercan (2017). “16. Yüzyılda Süveydi ve Hoy Zaza/Dumbeli Emirlikleri” Osmanlı Devleti ve Kürtler, (ed. İbrahim Özcoşar-Shahab Vali), İstanbul: Kitapyayınevi ÇAĞLAYAN, Ercan (2016). Zazalar, Tarih, Kültür, Kimlik, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi YayınlarıÇELŪGER, Muhammed Ali. - HÜSEYNİ, Seccad (1392, Sonbahar). “Tarihnigāri-yi Nadir Mirza” Peşuhişhayi Tarihi, Danişkede-i Edebiyat ve Ulum İnsani, Danişgah-ı İsfehan, S. 44:18-40DEHHUDA, Ali Ekber (1382). Luğatname-yi Dehhuda, Lovh-i Fişordeh, Tahran: İntişarat-ı Danışgah-ı TehranDUNBULÎ, Abdürrezzak (1850, [yz.]). Tarih-i Dunbulî, nr.3210/824, Tahran: Kitaphâne-i Merkezi Danışgâh-ı TehranDUNBULÎ, Abdürrezzak (1351). Maʻasâr Sultaniye, Tahran: İbni SinaDUNBULÎ, Abdürrezzak (1349). Tecrübet’ûl Ehrâr ve Tesliyetü’l Ebrâr, (tsh. Hasan Qazi Tabatabai), Tahran: Müesses-i Tarih ve Ferheng-i İranDUNBULÎ, Abdürrezzak (1342). Nigaristan-ı Dāra, (haz. Hayyampûr), Tebriz: b.y.DUNBULÎ, Muhammed b. Abdürrezzak (ts. [yz.]) Tarih-i Denâbile, Nahcivanî, nr.1799, Tebriz: Kitaphâne-i Merkezi-i TebrizDEMİR, Ahmet (2019). Ahlât Eyyûbileri Tarihi, İstanbul: Nûbihar EL-HISNİ, El-Hasan b. İbrahim el-Mûnşi (2019). Tarih-i Hısn-ı Kaifâ, (haz. Yusuf Baluken), İstanbul: Nûbihar EL-BÂBANÎ, Abdülkadir b. Rüstem (2019). Siyeru’l-Ekrad, Bâban ve Erdelan Kürtleri Tarihi, (haz. Veysel Başçı & Eral Ceylan), İstanbul: PeywendFERHAT MİRZA, Mu’temedü’l Devle (1366), Sefername-i Ferhat Mirza, (haz. İsmail Nevvab Sefa), Tahran: ZuvvarGÜLİSTANE, M. Emin (1344). Mücmeʻü’t-Tevârih, (tsh. Muhammed Taki Müderris Rezevî), Tahran: İntişarat-e Danışgah-e TahranHADANK, Karl (1994). Zazalar ve Zaza Dili, (çev. Erol Sever), Ankara: Zaza Kültürü YayınlarıHALİLÎ, Muhsin (1384, Tabistan) “İksir-i Müessir-i Nû; Berresiyi Mukayeseyi Müşküle-î Hüviyet Der Tarihnigari-yi Kaçar”, Danışnâme-yi Hukuk ve Siyaset, S.1/3: 19-50. HINZ, Walther (1992). Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd, XV. Yüzyılda İran’ın Milli Bir Devlet Haline Yükselişi, (çev. Tevfik Bıyıklıoğlu), Ankara: TTK BasımeviHÜSEYNİ FESÂİ (1367), Mirza Hasan. Farsname-i Nasırî, (haz. Mansur Restegâr Fesâi), Tahran: Emir Kebir, 1367/1988İSMAİLOV, E. Elnur (2003). “Xanı Xoyskie: Materialı K. Rodoslovnoyi Biografiyam”, Azerbaycan Tarixi Şecere Cemiyyetinin Xeberleri: Dördüncü Buraxı-şılış, Bakı, S. 35-58.KANAVAT, Abdürrahim v. dğr. (1389, Behâr ü Tabistan). “Ağaz-ı Tarihnigari-i Mahalli-i İran”, Mutalaat-ı İslami, Tarih ü Ferheng, S. 84/42: 9-38KUMÎ, Kaz-i Ahmed-i (1359). Hülâsatü’t-Tarih, C.II, (haz. Dr. İhsan İşrakî), Tahran: İntişarat-ı Danişgah-ı TehranKURTULUŞ, Rıza (2013). “Dünbülî, Abdürrezzâk Bîg b. Necef Kulı Han”. TDV İslam Ansiklopedisi, Ek-1: S. 355-356. İstanbul: TDV YayınlarıKRAEMER, Joel L. (1375). İhya-i Ferhengi Der Ahd-i Âl-i Bûye, İnsangerāyi Der Asr-ı Rönesans-ı İslamî, (ter. Muhammed Said Henna-yi Kaşanî), Tahran: Merkez-i Neşri DanişgahiLESCOT, Roger (1975). Enquête Sur Les Yezidis De Syrie Et Du Djebel Sindjār, Liban: Librairie Du Liban, BeyrouthLEZGÎN, Roşan (2016). Toplumsal Kürt Gruplardan Zazalar, Diyarbakır: Roşna YayıneviMAHALLATÎ, Şeyh Zebiūllah (1384). Meʻâsarü’l Kûbera fit-Tarihü’s-Sâmerrâ, C.I, Kum: el-Mektebü’l Hayderiye MALMİSANIJ (1996). Kırd, Kırmanc, Dımıli veya Zaza Kürtleri, İstanbul: Deng YayınlarıMATRAKÇI, Nasühü’s-Silahi (2014). Beyan-ı Menâzil-i Sefer-i Irakeyn, (haz. H. Gazi Yurdaydın), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları MEHEMMED ZILLÎ, Evliyâ Çelebi b. Derviş (1999). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi 4. Kitap, (haz. Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı), İstanbul: Yapı Kredi YayınlarıMİR CAFERİ, Hüseyin. - HADİYAN, Kūruş (1388, Payiz). “Cayigâh ve Karkerd-i Hanedan-ı Dunbulî Der Tarih-i İran, Safevi-ye Ta Kaçar” Pejuhişhayi Tarihi, İlmi-Pejuhişi, Danışkede-i Edebiyat ve Ulūm-i İnsani-i Danişgah İsfehan, S. 3: 1-18MİNORSKİY, Vladimir v.dğr (1383). İran Der Zaman-ı Nadir Şah, (trc. Reşid Yasemî, haz. Ali Asgar Abdullahî), Tahran: Dünya-i KitapMUHAMMEDÎ, Behnam Big (1392, Zemistan). “Nakş-ı Donbuliyan-ı Hoy Der Revabıt-i İran û Osmanî, Ez Teşkil Sefeviye Ta Evayil-i Kaçar” Faslname-i Tarih-i Revabıt-i Hâricî, S. 15/57: 1-17 MURADİRĀSTA, Ebulfazl (1396). “Tezkere-i Denâbile ve Cayigah-i Edebi ve Tarihi An der Mûtun-i Tarihi-i Dovre-i Kaçar”, Çarōmin Hemayiş-i Milli Mûtun-Peşūhi-i Edebi, Nigahi Taze be-Mûtun-i Tarihi, 1396, Tahran: Heste-i Mutalaat-ı Edebi ve Kitaphane-i C.İ.İ, 1396 Payiz, S. 28-45GÖKPINAR, Mustafa. - GELİŞ, Ali Can (2016). Lek Kürtleri, Çukurova Lekvanikleri, Haymana Lek Şahbazanları, Bingöl Bermeki Lekleri, Tarihsel-Sosyal Bir İnceleme, İstanbul: Do YayınlarıNADİR MİRZA, Şahzâde (1360). Tarih ve Coğrafya-i Dârüssaltane-i Tebriz, (haz. Muhammed Muşiri), Tahran: Çap-e Sengi ve OfsetNEVAÎ, Abdülhüseyin (1344). Kerim Han-ı Zend, Tahran: İntişarat-ı Kitaphane-i İbn-i SinaNikitine, Basil (1929). “Les Afsars d’Urumiyeh” Journal Asiatique, Paris: Librairie Orientaliste Paul Geuthner Rue Jacob, nr.13/6: S. 65-123OMERKHALİ, Khanna (2014). Kürdistan’da Dini Azınlıklar, Ana Akım Dışında Kalanlar, (ter. İbrahim Bingöl), İstanbul: AvestaREZMÂRA, Hüseyinali (1331). Ferheng-i Coğrafya-i İran C. IV, Tahran: Daire-yi Coğrafya-yi Stad-ı Ertiş, RİYAHÎ, Muhammed Emin (1378). Tarih-i Hoy, Seyr-i Tehevvülat-ı İctimai ve Ferhengi Şehrha-yi İran Der Tey-i Kûrun, Tahran: İntişarat-ı Terh-i NûRUHANÎ, Baba Merduh -Şiva- (1382). Tarih-i Meşahir-i Kūrd, Umera ve Hanedan-ha, C.III, (th. M. Macid Merduh-i Ruhanî), Tahran: SuruşSABRİ PAŞA, Süleyman (2015). Van Tarihi ve Kürtler, (Eski Harfli Türkçeden çev. Süleyman Büyükkarcı), İstanbul: IQ Kültür Sanat YayıncılıkSERDEŞTİ, Nadir Kerimiyan (1386). Tarih-i Hevreman, Ber Esas-i Gozāriş-i Tarih-i Hevreman-ı Molla Abdullah Hevramî -Şeyda-, Tahran: Neşr-i İhsan SPULER, Bertold (1388). Tarihnigâri Der İran, (çev. Yakup Ajend), Tahran: Neşr-i GostereŞİRVANÎ, Zeynelabidin -Mest-i Alişah- (1395), Bûstan el-Seyāhe, (haz. Menije Mahmudî), Tahran: HakikatTARİHİ KIZILBAŞAN (2016), (ter. ve not. Tufan Gündüz), İstanbul: YeditepeTERBİYET, Muhammed Ali (1391). Danışmendan-ı Azerbaycan, Tebriz: Bonyad-ı Kitapfuruşi-i TebrizTAFAZZULİ, Ahmed (1378). Tarih-i Edebiyat-ı İran Piş-ez İslam, (haz. Jale Amuzgâr), Tahran: İntişarat-ı SûhenTEVFİK, Zûrar Sıddîk (2007). el-Kebâil ve Ziʻamât el-Kabiletü’l Kūrdiye fi Asrʻil Vasit, Erbil: Müesse-i Mükriyânî el-Behûs vel-neşr. TEZKERETÜ’L MÜLŪK, Sazmân-i İdari Hükümet-i Safevi (1378), (haz. Muhammed Debirsiyakî), Tahran: Emir KebirTÜRKMEN, İskender Beg (1350). Âlemārâ-i Abbasî, İsfehan: Emir Kebir ve TeʻyidZARRABÎ, Abdürrahim Kelanter (1379). Tarih-i Kaşan, (haz. İreç Efşar), Tahran: Emir Kebir, Çap-e Dijitali: Merkez-i Tahkikat-i Rayane-yi Kaime-yi İsfehanZEKİ BEG, Muhammed Emin (2018). Kürtler ve Kürdistan Tarihi, (çev. Şükrü Aslan v.dğr.) İstanbul: NûbiharZÜNŪZÎ-Yİ FÂNİ, Mirza Muhammed Hasan b. Abdürresul (1370). Riyazü’l Cenne, (haz. Ali Sadrayi Hoy-i - Ali Refiʻ), Kum: Kitaphane-i Umumi Ayetullah Marʻaşîİnternet Kaynakları:http://donboli-salaranvatan.blogfa.com / Erişim Tarihi: 1.10.2019http://donbolicoin / Erişim Tarihi: 10.10.2019