DEDE KORKUT’TAKİ BAYBURD HİSARI

Yıl 2023, Cilt: 8 Sayı: 2, 152 - 183

Dursun Can Eyüboğlu

Öz

Türk sözlü kültüründe önemli bir yere sahip olan Dede Korkut Destanları, Türk tarihi, coğrafyası, dili, edebiyatı, kültürü, sanatı, müziği, hukuku, inanışları, kurumları gibi birçok alanda değerli bilgiler içermektedir. Dede Korkut’ta birçok yer adı geçmektedir. Bunlardan biri Bayburd Hisarı/Baybövürt Kalası’dır. Bayburd Hisarı’nın adı Dede Korkut Kitabı’nda dört boyda geçmektedir. Dede Korkut Kitabı’ndaki Bayburd Hisarı adı aslında sadece Kam Böri’nin Oğlu Bamsı Beyrek Boyu ile ilgilidir. Bu boyun dışındaki üç boyda ise Bayburd’un adı sadece Bamsı Beyrek’in tanıtımında ve hep aynı şekilde geçmektedir. Dede Korkut’taki Bayburd, destanın alt coğrafyasında Türklerin anayurdu Orta Asya’dadır. Dede Korkut Kitabı’nda Kam Böri’nin Oğlu Bamsı Beyrek Boyu’nda Parasarun Bayburd Hisarı; Topkapı Sarayı’ndaki Oğuzname’de Ban Hisarı; Dede Korkut’un Türkmenistan varyantında Bamsım Birek Boyu’nda Porsan Han’ın Baybövürt Kalası olarak geçen yer adı Dede Korkut’un alt coğrafyasında Orta Asya’dadır. Topkapı Sarayı’ndaki Oğuzname’de geçen Ban Hisarı bu yer adının eski şeklinin bir yansıması olabilir. Tarihi süreç içerisinde birçok Türk boyu Anadolu’da Bayburt yöresine yerleşmiştir. Dede Korkut Destanları’nın üst coğrafyasında görülen Hamid, Mardin, Bayburd, Trabuzan, Gürcistan gibi yer adları Karakoyunlu ve Akkoyunluların hem kendi aralarında hem de diğer Türk boyları ve başka kavimlerle mücadelelerinin tarihi hatıralarını taşımaktadır. Bu makalede, Dede Korkut’taki Bayburd Hisarı; destanın alt coğrafyası ve üst coğrafyasındaki yeri incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Dede Korkut, Coğrafya, Bayburd, Baybövürt, Ban.

Kaynakça

• Abdulla, K. (2015). Mitten Yazıya veya Gizli Dede Korkut. Akt. Ali Duymaz. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Aksoy, M. (1998). “Türkler’de At Kültürü ve Kımız”, Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi, S. 142, s. 38-44.
• Aliyev, K. (2018). Açık Kitap: Dede Korkut. Akt. Rabia Işık. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Alptekin, A. B. (1999). “Bayburt Dede Korkut 5. Kültür-Sanat Şöleni Yapıldı”, Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, Kasım 1999, C. 1999/II, S. 575, s. 1005-1008.
• Alptekin, A. B. (2000). “Bamsı Beyrek Hikâyesinin Motif Yapısı”, Uluslararası Dede Korkut Bilgi Şöleni (Ankara, 19-21 Ekim 1999) Bildirileri, haz. Alev Kahya Birgül ve Aysu Şimşek Canpolat. Ankara: AKM Yayınları. s. 35-48.
• Artuk, İ. (1992). “Bayburt Kalesi”, TDV İslâm Ansiklopedisi, cilt: 5, s. 228-229.
• Asker, N. (2016). “Dede Korkut Kitabında Şehirler ve Kaleler”, III. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kongresi “Dede Korkut ve Türk Dünyası” (Çeşme-İzmir, 19-23 Ekim 2015) Bildiriler Kitabı, 1. cilt, edit. Metin Ekici vd. İzmir: Ege Üniversitesi. s. 197-205.
• Bayat, F. (2003). Korkut Ata: Mitolojiden Gerçekliğe Dede Korkut. Ankara: KaraM.
• Boratav, P. N. (2012). Türk Mitolojisi / Oğuzların - Anadolu, Azerbaycan ve Türkmenistan Türklerinin Mitolojisi. Çev. Recep Özbay. Ankara: BilgeSu Yayıncılık.
• Bulduk, Ü. (1996). “Dede Korkut, Oğuz Elleri ve Kafkaslar”, I. Milli Kafkasya Sempozyumu, Kars, 25-29 Ekim 1995; Ankara Ü. DTCF Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, S. 29, s. 247-251.
• Cemşidov, Ş. A. (1990). Kitab-ı Dede Korkud. Akt. Üçler Bulduk. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• De Groot, J. M. ve Asena, G. A. (2011). 2500 Yıllık Çin İmparatorluk Belgelerinde Hunlar ve Türkistan. İstanbul: Pan Yayıncılık.
• Demir, N. (2016). “Dede Korkut Destanı’nın Türkiye Sınırları İçerisindeki Mirasları”, III. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kongresi “Dede Korkut ve Türk Dünyası” (Çeşme-İzmir, 19-23 Ekim 2015) Bildiriler Kitabı, 1. cilt, edit. Metin Ekici vd. İzmir: Ege Üniversitesi. s. 429-443.
• Durmuş, İ. (2017). İskitler. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ekici, M. (2019). Dede Korkut Kitabı Türkistan/Türkmen Sahra Nüshası, Soylamalar Ve 13. Boy, Salur Kazan’ın Yedi Başlı Ejderhayı Öldürmesi, Orijinal Metin (Tıpkıbasım), Transkripsiyon, Aktarma. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Ercilasun, A. B. (2000). “Dede Korkut’taki Olayların Zamanı”, Uluslararası Dede Korkut Bilgi Şöleni (Ankara, 19-21 Ekim 1999) Bildirileri, haz. Alev Kahya Birgül ve Aysu Şimşek Canpolat. Ankara: AKM Yayınları. s. 157-160.
• Ercilasun, A. B. (2002). “Salur Kazan Kimdir?”, Millî Folklor, S. 56, s. 22-33.
• Ercilasun, A. B. (2004). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Erdem, M. (1998). Dede Korkut Türkmenistan Varyantları. Yayımlanmamış doktora tezi. Ankara Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Erdem, M. (2005). “Dede Korkut Destanlarının Türkmenistan Varyantının Yazma Nüshalarla İlişkisi Üzerine”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, S. 4 (Aralık 2005), s. 158-188.
• Ergin, M. (1964). Dede Korkut Kitabı / Metin - Sözlük. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Ergin, M. (1989). Dede Korkut Kitabı I. / Giriş - Metin - Faksimile. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basım Evi.
• Ergun, M. (1995). Bamsı Beyrek ile Alpamış Destanının Coğrafyası, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 40 (1992), 75-80.
• Eröz, M. (1991). Yörükler. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Esin, E. (1976). “Fârâbî’yi Yetiştiren Kengeres Türk Muhitinin Kültür ve Sanatı”, İstanbul Ü. İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, C. VI, S. 3-4, s. 81-139.
• Eyüboğlu, D. C. (2019). Korkut. İstanbul: Cinius Yayınları.
• Eyüboğlu, D. C. (2022). Dede Korkut’taki Salur Kazan Üzerine Bir Değerlendirme. Oğuz-Türkmen Araştırmaları Dergisi, 6(1), 87-145.
• Eyüboğlu, D. C. (2022b). Dede Korkut’taki Bayındır Han Üzerine Bir Değerlendirme. Anasay, (22), 275-315.
• Eyüboğlu, D. C. (2022c). Kazan Bey Oğlu Uruz Bey’in Tutsak Olduğu Boy’un Tarihi. Yazıt Kültür Bilimleri Dergisi, 2 (1), 95-118.
• Golden, P. B. (2015). Dünya Tarihinde Orta Asya. Çev. Yahya Kemal Taştan. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Gökyay, O. Ş. (1973). Dedem Korkudun Kitabı. İstanbul: Başbakanlık Kültür Müşteşarlığı Kültür Yayınları.
• Güleç, H. (2015). “Dede Korkut Hikâyelerinde “Bayburt” Ve Toplum Yapısı”, Düşünce Hayatımızda ve Kültürümüzde Dede Korkut Uluslararası Sempozyumu (Bayburt, 21-22 Mayıs 2015) Tebliğler, edit. Fatih Yalçın ve Kürşad Kara. Bayburt: Bayburt Üniversitesi Yayınları. s. 149-156.
• Güzel, A. (2008). “Dede Korkut Hikâyeleri Bağlamında Dua”, Turkish Studies, V. 3/2, s. 438-446.
• Kabak, T. (2019). “Bayburt Kent Kültürünün Mekânsal Hafızasında Dede Korkut”, Dünya Kültür Mirası Dede Korkut Uluslararası Sempozyumu (25-27 Nisan 2019 / Bayburt) Bildiri Kitabı, ed. Ferdi Güzel ve Turgay Kabak. Bayburt: Bayburt Üniversitesi Yayınları. s. 561-573.
• Kafesoğlu, İ. (2012). Türk Millî Kültürü. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Karayev, Ö. (2000). “Türkler ve Kağanlıkları”, akt. Mustafa Kalkan, Bilge, S. 20, Bahar 2000, s. 33-38.
• Kırilen, G. (2013). “Xuan Zang’ın Orta Asya İzlenimleri”, Ankara Ü. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, C. 53, S. 1, s. 63-84.
• Margulan, A. (2000). “Korkut: Efsane ve Hakikat”, akt. Banu Muhyayeva, Kazakistan’da Dede Korkut, haz. Abdimalik Nısanbayev vd. Ankara: AKM Yayınları. s. 123-146.
• Nazlı, A. (2013). “Bir Kahraman Üç Anlatı Türü”, Bilim ve Kültür - Uluslararası Kültür Araştırmaları Dergisi, S. 01, s. 229-237.
• Oh, E. ve Joreyev, M. (2011). “Alpamış Destanında Baysın Kelimesinden Görünen Kurt Totemi”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Güz (15), s. 149-157.
• Oy, A. (1960). “Dede Korkut Kitabında Kahramanların Evlenmeleri”, Türk Dili, S. 105, s. 460-462.
• Ögel, B. (1994). “Dede Korkut Kitabı’nın Eski ve Yazılı Kaynakları Hakkında (Topkapı Sarayındaki Oğuz Destanı Parçaları ile Karşılaştırma)”, I. Sovyet-Türk Kollokyumu, Bakü, 1-8 Temmuz 1988; Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1988, TDK Yay., Ankara, 1994, s. 113-128.
• Ögel, B. (1995). Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar), II. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Özçelik, S. (2018). Dede Korkut Oğuznamelerinde Geçen Ban, Banu, Bambam, Bamsı Üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, C. 66, S. 2, s. 265-280.
• Roux, J.-P. (2013). Türklerin Tarihi / Pasifik’ten Akdeniz’e 2000 Yıl, çev. Aykut Kazancıgil ve Lale Arslan-Özcan. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Sakaoğlu, S. (1998). “Bey Böyrek Hikâyesinin Bayburt Rivayeti”, Dede Korkut Kitabı / İncelemeler-Derlemeler-Aktarmalar (I İncelemeler-Derlemeler). Konya: Selçuk Üniversitesi Yayınları. s. 53-79.
• Salman, H. (1998). Türgişler. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Seydimbek, A. (2000). “Korkut Ata Efsaneleri”, akt. Dinara Düysebayeva, Kazakistan’da Dede Korkut, haz. Abdimalik Nısanbayev vd. Ankara: AKM Yayınları. s. 49-95.
• Sümer, F. (1972). Oğuzlar / (Türkmenler) Tarihleri - Boy Teşkilatı - Destanları. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları.
• Sümer, F. (1989). “Akkoyunlular”, TDV İslâm Ansiklopedisi, cilt: 2, s. 270-274.
• Şahin, A. (2017). Dede Korkut Hikâyeleri’nde Yapı. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ.
• Şahin, V. (2017). ‘Dede Korkut Hikâyeleri’nde Mekan Algısı ve Kurgusu. Siirt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 5, S. 8, s. 1-49.
• Taşağıl, A. (2013). Kök Tengri’nin Çocukları (Avrasya Bozkırlarında İslâm Öncesi Türk Tarihi). İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayıncılık.
• Taşağıl, A. (2014). “Gök-Türkler I”, Gök-Türkler I-II-III. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. s. 1-218.
• Taşağıl, A. (2017). Gökbörü’nün İzinde / Kadim Türklerin Topraklarında. İstanbul: Kronik Kitap.
• Şimşek, E. (2000). “Bey Böyrek Hikâyesi’nin Türk Dil Kurumu’nda Bulunan Yazma Nüshası Üzerine”, Uluslararası Dede Korkut Bilgi Şöleni (Ankara, 19-21 Ekim 1999) Bildirileri, haz. Alev Kahya Birgül ve Aysu Şimşek Canpolat. Ankara: AKM Yayınları. s. 321-333.
• Uçar, E. (2019). Dede Korkut Anlatmalarındaki Ban Üzerine. Anasay, (10), 21-42.