Meşhûr Muhaddislerin Hocası Kuteybe b. Saîd’in Hayatı ve Hadis İlmine Katkıları

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 19, 51 - 78, 28.01.2023

Abdullah Aydın

https://doi.org/10.17050/kafkasilahiyat.1194314

Öz

Tarihe yön verenlerin hocalığını yapan şahsiyetler zamanın karanlık dehlizlerinde kaybolmaya mahkûm edilmemeli aksine onların hayatları ve ilmî faaliyetleri imkânlar nispetince aydınlatılıp ilim dünyasına sunulmalıdır. Meşhûr muhaddislerin hocası olan Kuteybe b. Saîd (ö. 241/855) de bu şahsiyetlerden biridir. 150/767 yılında Horasan bölgesindeki Belh şehrinde doğan Kuteybe, uzun yıllar devam eden ilim yolculuklarında Leys b. Sa‘d (ö. 174/791), Mâlik b. Enes (ö. 179/796), Hammâd b. Zeyd (ö. 179/796) ve Süfyân b. Uyeyne (ö. 198/814) gibi büyük hadis âlimlerine talebelik yapmıştır. Gençlik yıllarında gördüğü bir rüyanın etkisiyle görüşlerini değiştirerek ilmi serüvenini rey ekolünden hadis ekolüne çevirmesi hayatında dönüm noktasını oluşturan Kuteybe’nin hadislerine Ahmed b. Hanbel (ö. 241/855), Buhârî (ö. 256/870) ve Müslim (ö. 261/875) başta olmak üzere 3. asrın büyük musannif muhaddisleri eserlerinde yer vermiştir. Makalede, rivayetlerin meşhur musanniflere ulaşmasında önemli bir konumda bulunan Kuteybe’nin hayatı, temel değişim noktası, rıhleleri, hoca ve talebeleri, hadis ilmine yaptığı katkılarının yanı sıra rivayetleri en çok bulunduğu eser olması sebebiyle Sahîh-i Müslim’deki kitaplara dağılımı açısından incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Muhaddis, Ehl-i Hadis, Ehl-i Re’y, Kuteybe b. Saîd

Kaynakça

• Âcurrî, Ebû Bekir Muhammed b. Hüseyin b. Abdullah. eş-Şerîatü li’l-Âcurrî. thk. Dr. Abdullah b. Ömer. 5 cilt. Riyad: Daru’l-Vatan,1420/1999.
• Alâî, Selahaddin Ebû Saîd. Câmiu’t-tahsîl fi ahkâmi’l-Merâsil. thk. Hamdi Abdülmecid es-Silefî. Beyrut: Alemü’l-Kütüb, 1407/1986.
• Alpkıray, Abdülcelil. “Orta Asya Muhaddislerinden Belh’li Kuteybe B. Saîd ve Hadis İlmine Katkıları”. Uluslar arası Orta Asya’dan Anadolu’ya İslâmî İlimler Sempozyumu Bildirleri Kitabı, ed. Murat Şimşek vd. 192-202. Karabük: Karabük Üniversitesi Yayınları, 2021.
• Ahatlı, Erdinç. “Yahyâ b. Maîn’in Eserleri ve Kullandığı İhtilaflı Lafızlar”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (Haziran 1996), 211-232.
• Abdilaziz, Salih b. Abdilaziz b. Ali. Teshilu’s-sabile. thk. Bekir b. Abdullah, 4 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1422/2001.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. thk. Ahmed Muhammed Şakir. Kâhire: Dâru’l-Hadis,1419/1995.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-İlel ve marifetü’r-rical, thk. Vasıyyüllah b. Muhammed Abbas. 3 cilt. Riyad: Dâru’l-hâni, 1422/2016.
• Akgül, Mustafa. Hadis Tarihinde Mihne. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Aybakan, Bilal. “Şâfiî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 06 Ağustos 2022. https://islamansiklopedisi.org.tr/safii
• Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali b. Sâbit el-Hatîb. Târihu Bağdâd. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. 16 cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmi, 2002.
• Beyhâkî, Ebû Bekir Ahmed b. Hüseyin. Menâkıbu’ş-Şâfiî. thk. Seyyid Ahmed Sakar. Kâhire: Mektebetü dari’t-türas, 1390/1970.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail. et-Târihu’l-kebîr. nşr. Haydarabâd: Dâiretü’l- meârifi’l-Osmaniyye, 8 cilt. ts.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail. et-Târihu’l-evsat. thk: Mahmud İbrahim ez-Zayed. Kahire: Mektebetü daru’t-türas, 1977.
• Bozkurt, Nahide. Abbâsîler. İstanbul: İSAM yayınları, 7. Basım, 2020.
• Çakan, İsmail Lütfü. Eyüp Sultan Hazretlerinden Kırk Hadis. İstanbul: Marmara Üniversitesi Vakfı yayınları, 5. Basım, 2018.
• Çakın, Kamil. “Kuteybe b. Saîd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 26 Temmuz 2022. https://islamansiklopedisi.org.tr/kuteybe-b-said
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş’as b. İshak. Suâlâtu Ebi Ubeyd el-Âcurri Ebâ Dâvûd. thk. Muhammed Ali Kasım el-Umerî. Medine: İmadatü’l-Bahsi’l-İlmî, 1403/1983.
• Fesevî, Ya‘kûb b. Süfyân. el-Ma’rifetü ve’t-Tarih. thk. Ekrem Ziya el-Umerî, 3 cilt. Bağdat: Matbaatü’l-İrşâd, 1393/1974.
• Hâkim, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah. Tarihu Nisâbûr. nşr. Kitaphanei İbn Sina. Tahran: ts.
• Hayyât, Ebû Amr Halife b. Hayyât eş-Şeybânî. Tabâkâtu Halîfe b. Hayyât. thk. Dr. Süheyl Zekkâr. Beyrut: Daru’l-Fikr, 1414/1993.
• Halid er-Ribât, el-Câmiu li-ulumi’l-imam Ahmed. 22 cilt. Feyyûm: Dâru’l-Felâh, 1430/2009.
• Herevi, Ebu’l-Fazl Ubeydullah b. Abdullah. el-Mu’cem fi müştebehi esâmi’l-muhaddisin. thk. Nazar Muhammed el-Faryâbî. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1411/1990.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Yusuf b. Abdillah en-Nemerî el-Kurtûbî. el-İstiğnâü fi ma’rifeti’l-meşhurin. thk. Abdullah merhûl es-Sevâlime. 3 Cilt. Riyad: Dâru İbn Teymiye,1405/1985.
• İbn Abdilhâdi, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Tabakâtü ulemâi’l-hadis. thk. Ekrem Albuşî. 4 cilt. Beyrut: Müessesütü’r-Risâle, 1417/1996.
• İbn Adî, Ebû Ahmed Abdullah. Esâmî men ravâ anhum Buhârî. thk. Dr. Amir Hasan Sabri. Beyrut: Daru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1414/1993.
• İbn Âsâkir, Ebu’l-Kasım Ali b. el-Hüseyin b. Hibetullah. Tarihu Dımaşk. thk. Amr b. Garame el-Amravî. 80 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1422/1995.
• İbn Ebû Hatim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed b. İdris er-Râzî. el-Cerh ve’t-ta’dîl. nşr. Meclisü Dâireti’l-Maârifi’l-Osmânî. 9 Cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1371/1952.
• İbn Ebî Ya‘la, Ebu’l-Hüseyin Muhammed. Tabakâtu’l-Hanâbile. 2 cilt. Beyrut: Daru’l-ma’rife, ts.
• İbn Hacer, Ebu’l-Fadl Şihabuddîn Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalâni. Tehzîbu’t-tehzîb. 12 Cilt. Hindistan: Matbaatü Dairetü’l-Meârifi’n-Nizamiye, 1326/1908.
• İbn Hacer, Ebu’l-Fadl Şihabuddîn Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalâni. el-Mu’cemü’lmüfehres. thk. Muhammed Şekûr Mahmud el-Meyâdînî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1998.
• İbn Hacer, Ebu’l-Fadl Şihabuddîn Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalâni. el-Mecmau’l-müesses li’l-mucemi’lmüfehres. thk. Yusuf Abdurrahman el-Maraşli. 2 cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1994.
• İbn Hacer, Ebu’l-Fadl Şihabuddîn Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalâni. Hedyüs’s-sâri mukaddimetü Fethi’l-bâri. Kahire: Dâru’d-Deyyân, 1407/1986.
• İbn Hayyât, Ebû Amr Halîfe. Tabâkât. thk. Dr. Süheyl Zekkâr. Beyrut: Daru’l-fikr, 1414/1993.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed et-Temîmî, Kitâbü’s- sikât. 9 cilt. Haydarâbâd: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmaniyye, 1393/1973.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed et-Temîmî. el-Mecrûhîn. thk. Mahmûd İbrahim Zayed. Haleb: Daru’l-Va‘y, 1396/1992.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd İbn Mâce el-Kazvînî. es-Sünen. thk. Şuayb el-Arnavûd vd. 5 Cilt. Beyrut: Daru’r-Risâletü’l-Âlemiyye, 1430/2009.
• İbn Mencûye, Ahmed b. Ali b. Muhammed b. İbrahim Ebû Bekir. Ricâlu Sahîh-i Müslim. thk. Abdullah el-leysî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1407/1982.
• İbn Receb, Zeynüddin Abdurrahman b. Ahmed İbn Receb el-Hanbelî. Zeylü Tabâkati’l-Hanâbile. thk. Dr. Abdurrahman b. Süleyman el-Useymîn. 5 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Abîkan, 1425/2005.
• İbn Sa’d, Muhammed b. Sa’d b. Meni’ Ebû Abdillah el-Basrî. et-Tabakâtu’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkadir Ata. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübül’ilmiyye, 1990.
• İbn Sadaka, Ebû Bekir Muhammed b. Halef b. Hayyân. Ahbâru’l-Kudât. thk. Abdülaziz Mustafa el-Merağî. 3 cilt. Mısır: Mektebetü’t-Ticâriyyeti’l-Kübra, 1366/1947.
• İbn Yunus, Abdurrahman b. Ahmed İbn Yunus es-Sadefî. Tarihu İbn Yunus. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1421/2001.
• Kadı İyaz, Ebu’l-Fazl İyaz b. Musa el-Yahsûbî. Tertîbü’l-medârik ve takrîbü’l-mesâlik. thk. İbn Tavit et-Tancî vd. 8 cilt. Mağrib: Matbaatü fadale,1965-1983.
• Kandemir, M.Yaşar. “Ebû Dâvûd” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 06 Ağustos 2022.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu’cemu’l-müellifin. 15 cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Müsenna, ts.
• Kelâbâzî, Ahmed b. Muhammed b. Hüseyin el-Buhârî el-Kelâbâzî. Ricâlü-Sahîh-i Buhârî. thk. Abdullah el-Leysî. 2 cilt. Beyrut: Dârü’l-Mârife, 1407/1987.
• Koçyiğit, Talat. Kelamcılar ile Hadisçiler arasındaki Münakaşalar. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1.basım, 1990.
• Makdîsî, Ebû Muhammed Abdülğani b. Abdülvahid. el-Kemâl fi esmâi’r-ricâl, thk. Şâdi b. Muhammed b. Sâlim. 10 cilt. Kuveyt: el-Heyetü’l-âmme, 1437/2016.
• Mizzî, Yusuf b. ez-Zekî Abdurrahman Ebu’l-Haccac. Tehzîbu’l-Kemâl fi esmâi’r-ricâl. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. 35 Cilt. Beyrut: Müessisetü’r-risale, 1980.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Künâ ve’l-esmâ. thk. Abdurrahim Muhammed Ahmed el-Kaşgarî. 2 Cilt. Medine: İmadetu’l- Bahsi’l-İlmî bi’l-Câmiati’l-İslâmiyye, 1984.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Câmiu’s-Sahîh (Sahîh-i Müslim), thk. Ahmet b. Rıfat b. Osman Hilmi Karahisarî. 8 cilt. Türkiye: Dâru’t-Tıbâati’l-Âmire, 1334.
• Moğultay, Alâüddin Moğultay b. Kılıç el-Hanefi. İkmâlü Tehzibi’l-Kemal, thk. Muhammed Osman. 6 cilt. Beyrut: Daru’l-kütübü’l-ilmiyye, 2016.
• Özpınar, Ömer. Hadis Edebiyatının Oluşumu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 3. basım, 2015.
• Sem‘ânî, Abdülkerim b. Muhammed b. Mansûr et-Temimî. el-Ensâb, thk. Abdurrahmân b.Yahyâ el-Muallimî. 13 cilt. Haydarabâd: Meclisü Dâireti’l-Maârifi’l-Osmânî, 1382/1962.
• Somaya, İbrahim. Belh Bölgesinde Hadis İlmi Ve Belhli Muhaddisler. Adana: Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans, 2020.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmilî. Tarihu’t-Taberî. 11 cilt. Beyrut: Dâru’t-Türas, 1387/1966.
• Taberânî, Ebu’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed. el-Mu‘cemu’l-evsat, thk. Ebû Muâz Tarık b. Ivezullah 9 cilt. Kahire: Daru’l-Harameyn, 1415-1995.
• Tekin, Dilek. “Müslim ve el-Câmiu’s-Sahîh’i üzerine”. Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/1 (Haziran 2015), 49-68.
• Tekin, Dilek. “Müslim’in Sahih’inin Yazılı Kaynakları Üzerine Bazı Tesbitler”, Hadis ve Siyer Araştırmaları Dergisi, 1/1 (Haziran 2015), 124-163.
• Tüfekçioğlu, Zekeriya. “İsmâil b. Ca‘fer el-Ensârî” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 06 Ağustos 2022. https://islamansiklopedisi.org.tr/ismail-b-cafer-el-ensari
• Yazıcı, Tahsin. “Belh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 26 Temmuz 2022. https://islamansiklopedisi.org.tr/belh
• Yıldız, Hakkı Dursun. “Abbâsîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 26 Temmuz 2022. https://islamansiklopedisi.org.tr/Abbâsîler
• Zehebî, Şemseddin Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Siyeru âlâmi’n-nübelâ. nşr. Şuayb el-Arnaût vd.. 35 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1402-1417/1982-1996.
• Zehebî, Şemseddin Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Mizânü’l-İ’tidâl, thk. Ali Muhammed el-Bicavî. 4 cilt. Beyrut: Daru’l-Marife, 1382/1963.
• Zehrânî, Ahmed b. Salih. Nakdü mücâzâfâti Hamza el-Melibârî. Abu Dabi: Daru İmam Mâlik, ts.