Kadızâdeliler ile Halvetîler Arasında Semâ-Deverân Tartışmaları ve Kadızâdelilerin Deverân Aleyhtarlığının Altında Yatan Sebeplerin Mezhebî-Tasavvufî Aidiyetleri Açısından Analizi

Yıl 2021, Cilt: 6 Sayı: 11, 34 - 64, 27.06.2021

Ali Durmuş

Öz

Osmanlı devletinde kuruluşundan itibaren varlığını sürdüren çeşitli tasavvufî ekollerin bir ritüel haline getirdiği semâ ile deverân, özellikle 15. yüzyıldan itibaren ulemâ ile meşâyıh arasında en çok tartışılan hususular arasında yer almıştır. Serdedilen görüşler açısından bu hususta ulemâ ile meşâyıhı deverân-ı sûfiyenin dinî meşruiyetini savunanlar ve caiz olmadığını iddia edenler olmak üzere ikiye ayırmak mümkündür. Bu grupların ilkini daha çok meşâyıh, ikincisini ise ulemâ oluşturmaktadır. Söz konusu tartışmalar 16. yüzyılın başlarından itibaren artmış ve 17. yüzyıla dek süregelmiştir. Tartışmalar üzerine bir yandan deverânın meşruiyetini ortaya koyar nitelikte çeşitli risâleler kaleme alınırken, bir yandan da bu risâlelere reddiye niteliğinde bir takım eserler telif edilmiştir. Bu hususta yazılan eserler zamanla bir semâ-deverân literatürü oluşturmuştur. 17. Yüzyılda Kadızâde Mehmed Efendi’nin (ö. 1045/1635) düşünceleri etrafında şekillenen Kadızâdeliler hareketinin bir takım radikal tutum ve düşünceleriyle tartışma yeniden alevlenmiştir. Halvetî meşâyıhının onlara muhalefet etmesiyle konuya dair lehte ve aleyhte bir takım eserler kaleme alınmıştır. İşte bu çalışmada Kadızâdeliler ile Sivasîler arasında cereyan eden tartışmaların tarihî seyri ele alınarak, tarafeynin konuya ilişkin kaleme aldıkları eserler ve ileri sürdükleri görüşler aktarılmıştır. Ayrıca Kadızâdelilerin semâ-deverân aleyhtarlığının altında yatan mezhebi ve tasavvufî sebepler sorgulanmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri Tarihi, Hanefîlik-Mâtürîdîlik, Osmanlı Devleti, Kadızâdeliler Hareketi, Semâ-deverân.

Samā-Dawarān Debates Between Qādīzādelis and Halwatīs and Analysis of the Reasons Underlying the Anti- Dawarān of Qādīzādelis in Terms of Their Sectarian-Sufistic Belongings

Öz

The samā and the dawarān which have been a ritual by various Sufi schools that have existed in the Ottoman state since its foundation, have been among he most discussed issues between the ulama and mashāyıkh, especially since the 15th century. In terms of the opinions expressed, it is possible to divide the ulama and mashāyıkh on this issue into two as those who defend the religious legitimacy of dawarān al-sūfiya and those who claim that it is not permissible. The first of these groups is mostly mashāyıkh and the second is the ulama. The aforementioned discussions have increased since the beginnig of the 16th century and continued until the 17th century. Some sects such as Halwatī and Mawlawī sects were adversely affected by these disputes due to their adoption of vocal dhikr. On the one hand, various books that reveal the legitimacy of the dawarān were written upon the discussion, on the other hand some works of rejection of these books were written. The works written on this subject have formed a samā-dawarān literature over time. In the 17th century the discussion started again with some radical attitudes and thoughts of the Qādī-zādelīs movement, which was shaped around the thoughts of Qādī-zāde Mehmed Efendi (d. 1045/1635). With the opposition of Halwatī mashāyıkh to them, a number of pros and cons were writen on the subject. So in this study, the historical course of discussions between the Qādī-zādelīs and the Sivāsīs was handled and the works written by the either party on the subject and the views they put forward were conveyed. In addition, the denominational and mystical reasons underlying the samā-dawarān of the Qādī-zādelīs were questioned.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Sects, Hanafism-Māturīdism, Ottoman Empire, Qādī-zādelīs Movement, Samā-Dawarān.

Kaynakça

• Abdülehad Nûri. Risâle Hakku’d-Deverânı’s-Sûfiyye. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Osman Huldi Öztürkler, 773/5, 92-105.
• Abdülehad Nûrî. Risâletün fî Deverânı’s-Sûfiyye. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi, 3044/2, 90b-99b.
• Abdülehad Nûrî. Terceme-i Risâle-i Deverânı’s-Sûfiyye. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Mahmud Efendi, 3122/2, 40b-50b.
• Akhisârî, Ahmed Rûmî. Risâle fî Hurmeti’r-Raks ve’d-Deverân ve Kerahâti’z-Zikr. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Harput, 429/6, 65a-72a.
• Akhisârî, Ahmed Rûmî. Risâle fi’z-Zikr bi’l-Lisâni ve’l-Kalb. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Harput, 429/10, 84b-93a.
• Algar, Hamid. “Bahâeddin Nakşibend”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 4/458-460. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Ankaravî, İsmail. Minhâcu’l-Fukarâ. Bulak: Dârü’t-Tıbbâti’l-Bâhire, 1256/1840.
• Arıoğlu, İbrahim Ethem. “Ömer Fuâdî’nin Devrân Hakkındaki Görüşleri ve Devrân Risâlesi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektâşî Velî Araştırma Dergisi 91 (2019), 147-167.
• Aşkar, Mustafa. “Bir Türk Tarikatı Olarak Halvetiyye’nin Tarihî Gelişimi ve Halvetiyye Silsilesinin Tahlili”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 39 (1999), 535-563.
• Bağdatlı, Babanzâde İsmail Paşa. Hediyyetü’l-῾Ârifîn ve Esmâi’l-Müellifîn ve Âsâru’l-Muṣannifîn. çev. Kilisli Rıfat Bilge. tsh. İbnül Emin Mahmud Kemal İnal - Avni Aktuç. 2 Cilt. Ankara: MEB Yayınları, 1955.
• Boluvî, Mustafa b. Ali. Terceme-i Risâletü’d-Deverân. Ankara: Milli Kütüphane, Yazmalar Koleksiyonu, 06 Mil Yz A 561, 1b-39b.
• Bursalı, Mehmed Tahir Efendi. Osmanlı Müellifleri 1299–1915. haz. A. Fikri Yavuz - İsmail Özen. 3 Cilt. İstanbul: Meral Yayınevi, 1333.
• Ceyhan, Semih. “Semâ’ın Mahiyetine Dair Bir Karşılaştırma: Aziz Mahmud Hüdâyî ve İsmail Ankaravî”. Tasavvuf İlmî Akademik Araştırma Dergisi 22/9 (2008), 201-217.
• Çavuşoğlu, Semiramis. The Kadizadeli Movement an Attempt of Seriat-Minded Reform in the Ottoman Empire. New Jersey: Princeton University, Doktora Tezi, 1990.
• Çelebî, Kâtip. Keşfü’z-Zünûn an Esâmi’l-Kütübive’l-Fünûn. trc. Rüştü Balcı. 5 Cilt. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2007.
• Çelebi, Kâtip. Mizanu’l-Hak fî İhtiyâri’l-Ahakk. haz. Orhan Şaik Gökyay. İstanbul: MEB Basımevi, 1972.
• Damar, Mehmet Akif. Abdülehad Nûrî’nin Riyâzu’l-Ezkâr Adlı Eseri Metin ve İnceleme. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Demirci, Mustafa. Semâ Risâleleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1996.
• Doğmuş, Lokman. Kadızâdeliler Hareketi. İstanbul: Ekin Yayınları, 2021.
• Doğramacı, Baha. Niyâzi-yi Mısrî Hayatı ve Eserleri. Ankara: Kadıoğlu Matbaası, 1988.
• Durmuş, Ali. “Kadızâde Mehmed Efendi’nin Bilinmeyen Risâlesi Risâle-i Müdâfaʿa Işığunda Hayatı ve İlmi Kişiliği Tercüme Tahkik ve Değerlendirme”. Tokat İlmiyât Dergisi 8/1 (Haziran 2020), 321-350.
• Durmuş, Ali. Osmanlı'da Dinî Siyasî Bir Yapılanma Olarak Kadızâdeliler Hareketi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Dülger, Yusuf. Semâ Risâleleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1998.
• Eraydın, Selçuk. Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2008.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. Mevlânâ’dan Sonra Mevlevîlik. İstanbul: İnkılâp Kitapevi, 1953.
• Gündoğdu, Cengiz. “XVII. Yüzyılda Tekke-Medrese Münâsebetleri Açısından Sivâsiler-Kâdı-zâdeliler Mücadelesi”. İLAM Araştırma Dergisi 3/1 (1998), 37-72.
• Gürer, Dilaver. “Semâ ve Deverân Hakkında İki Risâle”. Marife 3/1 (2003), 255-260.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî. Lisânu’l-Arab. 17 Cilt. Lübnan: Dâru İhyâ-i Turâsi’l-Arabî, 1419/1999.
• İbnü’s-Sıddik, Ebü’l-Feyz Ahmed b. Muhammed b. Sıddık Gumari. el-Müdâvi li-ileli’l-Câmii’s-Sagîr ve Şerhiyyi’l-Münâvî. 6 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, t.y..
• İmâm-ı Rabbânî. Mektûbât Tercemesi. çev. Hüseyin Hilmi Işık. İstanbul: Hakikat Yayınları, 2001.
• İnanır, Ahmet. “Osmanlı’da Semâ, Raks ve Devrân Tartışmaları Bağlamında Şeyhülislâm Zenbilli Ali Cemâli Efendi’ye ‘İsnat Edilen Risâle fî Hakkı’d-Devrân ve’r-Raks’ın Aidiyet Sorunu”. Usûl İslam Araştırmaları 14 (2010), 155-178.
• Kadızâde, Mehmed Efendi. İrşâdü’l-Ukûli’s-Selîme ile’l-Usûli’l-Kavîme bi-İbtâli’l-Bid’a,. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Fazıl Ahmed Paşa, 703, 1b-164b.
• Kadızâde, Mehmed Efendi. Mebhâs-ı Îmân. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, 5570, 233b-346a.
• Kadızâde, Mehmed Efendi. Mesâil-i Ehl-i Sünnet ve’l-Cemâat. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, 5570, 148b-233a.
• Kadızâde, Mehmed Efendi. Red 'alâ Risâle fî Cevâzi’r-Raks. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Fazıl Ahmed Paşa, 703, 4a-b.
• Kadızâde, Mehmed Efendi. Risâle-i Deverân. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Antalya Tekelioğlu, 799/4, 108b-119b.
• Kadızâde, Mehmed Efendi. Risâle-i Müdâfaa. Ankara: Milli Kütüphane, Yazmalar Koleksiyonu, 06 Mil Yz A 2688/3.
• Kalaycı, Mehmet. "Birgivî Mirasının Toplumsal ve Metinsel Taşıyıcıları: Kadızâdeliler ve Etrafındaki Ulemâ". Sahn-ı Semân'dan Dârülfünûn'a Osmanlı'da İlim ve Fikir Dünyası Âlimler Müesseseler ve Fikrî Eserler XVII. Yüzyıl. edt. Hidayet Aydar, Ali Fikri Yavuz. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2017, 431-455.
• Kara, Kerim. “Karabaş Veli”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 24/369-371. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Karaca, Songül. Kadızâde Mehmed Efendi Manzûme-i Akâid. Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu῾cemü'l-Müellifîn Terâcimu Muṣannifi'l-Kütübi’l-῾Arabiyye. 15 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Müsennâ, 1957.
• Koca, Ferhat. “Osmanlı Fakihlerinin Semâ Raks ve Devrân Hakkındaki Tartışmaları”. Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi 5/13 (2004), 25-74.
• Koca, Ferhat. “Osmanlılar Dönemi Fıkıh Tasavvuf İlişkisi”. Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1(2002), 73-131.
• Kut, Günay. “Âşık Paşa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 4/1-3. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Küçükdağ, Yusuf. “Zenbilli Ali Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44/ 2497-249. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Lûtfî Efendi, Mustafa. Bir Mısrî Şeyhinin Kaleminden Hazreti Niyâzî-i Mısr., haz. Aliye Uzunlar. İstanbul: Revak Kitabevi, 2013.
• Mısrî, Niyâzî-i. İrfan Sofraları. trc. Süleyman Ateş. Ankara: Emel Matbaası, 1971.
• Mısrî, Niyâzî-i. Niyâzî Mısrî’nin Hatıraları. haz. Halil Çeçen. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2005.
• Mısrî, Niyâzî-i. Risâle fî Deverân-ı Sûfiye. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Pertev Paşa, 620/9, 36b-38a.
• Mısrî, Niyâzî-i. Risâle fî Deverânı’s-Sûfiyye. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Pertev Paşa, 620/9, 36b-38a.
• Naima, Mustafa Efendi. Naima Tarihi. çev. Zuhuri Danışman. 6 Cilt. İstanbul: Zuhuri Danışman Yayınları, 1969.
• Öngören, Reşat. “Muslihuddîn Mustafa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31/269-271. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Öngören, Reşat. “Osmanlılar Döneminde Semâ Deverân Tartışmaları”. Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi 15/1 (2010), 123-132.
• Pakalın, M. Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. 3 Cilt. İstanbul, MEB Yayınları, 1993.
• Rakım, İbrahim. Vakıât-ı Niyâzî-i Mısrî: Şerh-i Nutk-u Niyâzî-i Mısrî. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, İzmir, 790.
• Sheikh, Mustapha. Ottoman Puritanism and its Discontents: Ahmad al-Aqhisari and the Qadizadelis. Oxford: Oxford University Press, 2016.
• Sivâsî, Abdülmecid. Bidâʿatü’l-Vâizîn. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Kılıç Ali Paşa, 1032/2, 14b-100a.
• Sivâsî, Abdülmecid. Letâifu’l-Ezhâr ve Lezâizü’l-Esmâr. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Mihrişah Sultan, 255, 1a-170a.
• Sivâsî, Abdülmecid. Miskâlu’l-Kulûb. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar, 2311, 37b-95b.
• Tanrıkorur, Ş. Barihüda. “Mevleviyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29/468-469. İstanbul: TDV Yayınları, 2004.
• Tek, Abdurrezzak. “Vânî Mehmed Efendi’nin Sesli Zikir Konusunda Sûfilere Yönelttiği Eleştiriler”. Ulusal Vâni Mehmed Efendi Sempozyumu. edt. Mehmet Yalar, Celil Kiraz. Bursa: y.y., 2011, 117-129.
• Turan, Namık Sinan. “17. Yüzyılda Osmanlı Tasavvuf Ritüelinde Semâ ve Deverân ve Müziğin Prütanizmle İmtihanı”. Portre Akademik Müzik ve Dans Araştırmaları Dergisi 13 (2016), 60-82.
• Uğur, Ali. “Osmanlı İmparatorluğunda Tasavvufî Cereyanlar ve Bazı Önemli Tartışmalar Üzerine Açıklamalar ve Yorumlar”. Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim Milletlerarası Kongresi Tebliğleri. drl. Hidayet Yavuz Nuhoğlu. İstanbul: IRCICA, 2001, 749-761.
• Uludağ, Süleyman. “Devran”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 9/248-29. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Uludağ, Süleyman. “Halvetiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 15/393-39. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi. 4 Cilt. Ankara: TTK Yayınları, 1988.
• Üstüvânî, Mehmed Efendi. Fevâidü’l-Kebîr. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Fatih, 2770, 2b-210b.
• Üstüvânî, Mehmed Efendi. Risâle-i Üstüvânî. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, 4314, 1a-196a
• Vânî, Mehmed Efendi. Beyânü mâ Yüzkeru fî Kerâheti’z-Zikri Cehrân. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Hacı Beşir Ağa, 406/4, 187b-204a.
• Vânî, Mehmed Efendi. Fetâvâ-i Vânî. Ankara: Milli Kütüphane, Yazmalar Koleksiyonu, 06 Mil Yz A 11771, 1b-190b.
• Vassâf, Osmanzâde Hüseyin. Sefîne-i Evliyâ. haz: Mehmed Akkuş, Ali Yılmaz. 5 Cilt. İstanbul, Kitabevi Yayınları, 2006.
• Yazar, İlyas. “Ömer Fuâdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 34/61-63. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Yetik, Erhan. İsmail Ankaravî Hayatı Eserleri ve Tasvvufî Görüşleri. İstanbul, İşaret Yayınları, 1992.
• Yılmaz, H. Kamil. “Aziz Mahmûd Hüdâyî’nin Semâ Risâlesi”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 (1986), 273-284.
• Yılmaz, Hasan Kamil. Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2007.
• Yücer, Hür Mahmut. “Sünbül Sinan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 38/135-136. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.