Semantic Analysis of Munkar, The Concept of Kalam

Yıl 2022, Cilt: 7 Sayı: 14, 539 - 563, 31.12.2022

Fatma Bayraktar Karahan

Öz

‘Al-Amr bi-l-ma‘rūf wa-l-nahy “an al-munkar” is an important principle for the science of Kalam. This principle, the concepts of which are defined in the Qur'an, shaped and determined the attitudes of Muslims towards good and evil. It also reveals the relationship to be established with those who do good and evil in society. As a matter of fact, this principle has been understood to lead to violent behavior from time to time. The source of denial and the criteria for the prohibition of denial should be determined. For this reason, semantic analysis is applied in order to understand the concepts correctly and to make sense of their use in the Qur'an beyond social, political and sectarian effects. In this article, the meaning of munkar in classical Arabic dictionaries, its use in the Qur'an and how it is handled in theological schools will be discussed.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Semantic, Ma‘rūf, Nahy, Munkar

Kelamî Bir Kavram Olarak "Münker"in Semantik Analizi

Öz

Emr-i bi’l ma’rûf nehy-i ani’l münker Kelam ilmi için önemli bir ilkedir. Kavramlarını ve formülasyonunu Kur’an’ın belirlediği bu ilke Müslümanların iyi ve kötüye dair tutumunu şekillendirmiş ve belirlemiştir. Diğer taraftan toplumsal hayatta iyinin ve kötülüğün failleri ile kurulacak ilişki biçimlerini de ortaya koymaktadır. Nitekim ilkenin İslam tarihinin farklı dönemlerinde şiddete varan davranışlara neden olacak şekilde anlaşıldığı ve uygulandığı görülmektedir. Bunda ilkenin özellikle münkerin nehyi boyutu öne çıkmaktadır. Münkerin nasıl anlaşıldığı, kaynağı, nehyindeki kriterlerin neler olacağı sorularına verilecek cevapta kavramın anlam alanını doğru şekilde belirlemek önemlidir. Bu sebeple kavramları doğru anlamak, tarih içerisinde sosyal, kültürel, siyasî ve mezhebî etkilerin ötesinde Kur’an’daki kullanımlarına uygun şekilde anlamlandırabilmek için semantik analizlerini yapmak ilm-i kelâm için de kullanılan bir metottur. Makalemizde münker kavramının semantik analizi, kavramın köküne tarihi süreçleri dikkate alınarak klasik Arapça sözlüklerde verilen anlamlar, Kur’an’daki kullanılışları ve zıt, yakın ve eş anlamlı sözcükleri tespit ederek yapılmaya çalışılmıştır. Münkerin Kelâmî ekoller tarafından nasıl ele alındığı da emr-i bi’l ma’rûf nehy-i ani’l-münker ilkesinin Kelâm ilminde nasıl anlaşıldığı ortaya koymak bakımından üzerinde durulan bir başka husustur.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Semantik Analiz, Mar’ûf, Nehy, Münker.

Kaynakça

• Akbaba, Nuri Can. İslam Mezheplerinde Emr-i bi’l Ma’rûf ve nehy-i ani’l Münker Yöntemi. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Aksan, Doğan. Anlambilim: Anlambilim Konuları ve Türkçe’nin Anlambilimi. Ankara: Engin Yayınevi, 2009.
• Aksan, Doğan. Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim. Ankara: TDK Yayınları, 1979.
• Altuntaş, Mehmet. “‘El-Emir bi’l-Ma‘rûf ve Nehiy ani’l-Münker’ Kavramının Model İnsanın Oluşumundaki Etkisi”. Uluslararası İslam ve Model İnsan Sempozyumu. ed. M. Akif Özdoğan vd. 723-734. Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Atay, Hüseyin. İslam’ı Yeniden Anlama. Ankara: Atay ve Atay Yayınları, 2001.
• Aydınlı, Osman. İslam Düşüncesinde Aklileşme Süreci, Mutezilenin Oluşumu ve Ebu’l-Huzeyl Allaf. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2001.
• Aytepe, Mahsum. “Mu’tezile Kelâmında Ötekine Ulaşma Kaygısı Olarak Emr-i bi’l-Ma’rûf Neyh-i ‘Ani’l-Münker İlkesi”, Mukaddime: Mardin Artuklu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 8/1 (2017), 83-97.
• Barış, Ayşe. Kelâmda Emri bi’l-Ma‘rûf ve Nehyi ani’l-Münker Meselesi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Bilginer, Yahya. “Mu’tezile Düşünce Sisteminde el-Emru bi’l-Ma’rûf ve’n-Nehy ani’l-Münker İlkesinin Bağlamı ve Kullanım Alanı”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 26/1 (2021), 245-261.
• Bulut, Zübeyir. “Karşı Mihne Uygulamaları ve Er-Risaletü’l-Kâdiriyye (Kâdirî İtikadı)”. Kelam Araştırmaları Dergisi 15/1 (Ocak 2017), 75-110.
• Can, Seyithan. “‘Emir bi’l-Ma‘rūf Nehiy ani’l-Münker’ İlkesinin Günümüz Dini Söylemin İnşasında İşlevsel Yönü”. Eskiyeni: Anadolu İlahiyat Akademisi Araştırma Dergisi 40 (2020), 199-218.
• Cevherî, İsmâil b. Hammâd. Tâcü’l-luġa ve ṣıḥâḥu’l-ʿArabiyye (eṣ-Ṣıḥâḥ). Beyrut: 1979.
• Cündioğlu, Dücane. Kur’an Çevirilerinin Dünyası. İstanbul: Kapı Yayınları, 2011.
• Çağrıcı, Mustafa. “Emir Bi’l-Ma‘rûf Nehiy Ani’l-Münker”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Çam, Süleyman. “Toplumsal Yaşanabilirlik Bağlamında Hâricilerin ‘Emir Bi’l Ma’ruf Nehiy ani’l-Münker’ Prensibine Yönelik Yaklaşımları”. Yaşanabilirlik Açısından İslam Dini Uluslararası Sempozyumu. ed. Hüseyin Doğan. Bursa: Emin Yayınları, 2021.
• Çıkar, Mehmet Şirin. Mu’tezilî İnanç Sisteminde ‘el-Emru bi’'l-Ma’ruf ve’n-Nehyu-ani’l-Münker’ Prensibi. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1995.
• Çınar, Bayram. “İslam İnanç Ekollerinde Emr-i bi’l-Ma’ruf ve Nehyi ani’l-Münker”. Van İlahiyat Dergisi 8/13 (2020), 244-266.
• Çınar, Bayram. “Mu’tezile’nin İslam Siyaset Anlayışı: el-Emru bi’l-Ma’rûf ve Nehyi’ani’l-Münker”. Academic Knowledge 3/2 (2020), 95-109.
• Dalkıran, Sayın. “Hâricîlerin ‘el-Emru bi’l-Ma’rûf ve’n-Nehyu Ani’a-Münker’ Anlayışı”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 3/1 (2004), 199-223.
• Diler, Ramazan. “Emir bi’l-Ma’rûf ve Nehiy ani’l-Münker İlkesinin Din Eğitimi Açısından Değerlendirilmesi”, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 7/2. (2018), 980-994.
• Düzgün, Şaban Ali. “Kur’an Terimlerinin Semantik Çok Katmanlılığı”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 59/1 (2018), 47-65.
• Ebû’l Beka, el- Hüseyin el-Kefevi. Külliyat-u Ebi’l-Beka. Bulak: Daru’t-Tıbaatu’l Amire Yayınları, 1253.
• Ebü’l-Muîn en- Nesefî. Tabsiratu’l-Edille fî Usûli’d-Din. thk. Hüseyn Atay. Ankara: DİB Yayınları, 2004.
• Efendioğlu, Mehmet. “Ma‘rūf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Ekinci, Özden Kanter. Rağıb İsfehânî’nin Kelam Anlayışı: Kelam’da Semantik Yöntem. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora, 2011.
• el-Cürcânî, Seyyid eş-Şerîf. Kitabu’t-Ta’rifât. thk. Muhammed Abdurrahmân el-Mar’aşlî. Beyrut: Dâr’un-Nefâis, 2003.
• el-Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kūb b. Muhammed. el-Ḳāmûsü’lmuḥîṭ. trc. Ahmed Asım. İstanbul: 1305.
• el-Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kūb b. Muhammed. Beṣâʾiru ẕevi’ttemyîz fî leṭâʾifi’l-kitâbi’l-ʿazîz. thk. Muhammed ‘Alî en-Neccâr. Beyrut: ts.
• el-İsfahânî. Râgıb. el-Müfredât fî ġarîbi’l-Ḳurʾân. Tahran: Çaphane-i Haydari, 1373.
• el-Kurtûbî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. el-Câmi’li ahkâmi'l-Kur’an. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Turki vd. Beyrut: Müessesetu'r-Risale, 2006.
• el-Mâtürîdî, Ebû Mansur. Te’vilâtü’l-Kur’an. thk. Ahmed Vanlıoğlu - Bekir Topaloğlu. İstanbul: Dâru’l-Mizân, 2005.
• el-Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b.Muhammed b. Habîb el-Basrî. el-Ahkâmü’s-Sultâniyye. trc. Ali Şafak. İstanbul: Bedir Yayınevi, 1976.
• en-Nesefi, Ebû’l-Berekât. Medâriku’t-tenzîl. thk. Yusuf Ali Bedevî. Beyrut: Dâru’l-Kâmi’l, 1998.
• Erdem, H. Sabri. Tabsire’ye Semantik Yaklaşım. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora, 1988.
• Erdem, H. Sabri-Öztürk, Tuğba. “Allah’ın el-Hâlik İsminin Yorum Anlamı ve Saussure’ün Gösterge Kuramı Çerçevesinde Semantik Anlamı”. Kelam Araştırmaları Dergisi 15/3 (Aralık 2017), 576-593.
• er-Râzî, Zeynüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Abdilkâdir. Muhtâru’s-Sıhâh. Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1967.
• es-Sâlih, Subhî. İslam Mezhepleri ve Müesseseleri. trc. İbrahim Sarmış. İstanbul: Bir Yayınları, 1982.
• ez-Zebîdî, Muhammed Murtaza. Tâcu’l-arûs. thk. Ali eş-Şîrî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1994.
• Fazlurrahman, İslam. çev. Mehmet Dağ-Mehmet Aydın. Ankara: Selçuk Yayınları, 1981.
• Ferâhîdî, Halîl b. Ahmed. Kitâbu’l-‘Ayn. thk. Mehdî Mahzûmî-İbrâhîm Sâmirâî. Beyrut: Müessesetü’l-A’lemî li’l-Matbûât, 1988.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Hâricîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Gazzâlî, Ebu Hamid Huccetü’lislam Muhammed b. Muhammed. İhyâu Ulûmi'd-Din. Kahire: Müessesetü'l-Halebi, 1967.
• Hizmetli, Mustafa. Endülüs’te Hisbe Teşkilatı. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora tezi, 2002.
• Hizmetli, Sabri. “İbadilikte Azzâbe”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 29 (1987), 285-301.
• Işık, Kemal. Mutezile'nin Doğuşu ve Kelâmî Görüşleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1967.
• İbn Fâris, Ebû’l-Huseyn Ahmed b. Zekeriyyâ. Muʻcemu Meqâyîsu’l-Luga. thk. ‘Abdusselâm Muhammed Hârûn. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1972.
• İbn Hazm. el-Fasl fi’l-milel ve’l-ehvâ ve’n-nihâl. Muhammed İbrahim Nasır-Abdurrahman Umeyre. Beyrut: Dâru’l-Ceyl, 1996.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed. Lisânu’l-‘Arab. Beyrût: Dâru Ṣâdır, tr. İlhan, Avni. “el-Emru bi’l-Ma‘rûf ve’n-Nehyü ani’l-Münker (Mezhepler Tarihi Açısından Bir Bakış)”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3 (1986), 89-120.
• İşcan, Mehmet Zeki. Emr bi’l-maruf ve nehy ani’l-münker. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1991.
• İzutsu, Toshihiko. Kur’an’da Dinî ve Ahlâkî Kavramlar. çev. Selâhattin Ayaz. İstanbul: Pınar Yayınları, 1991.
• Kādî Abdülcebbâr. el-Muğnî fi ebvabi’t-tevhid ve’l-adl. Kahire: Müessesetü’l-Mısriyyeti’l- Amme, ts.
• Kādî Abdülcebbâr. Şerḥu’l-Uṣûli’l-ḫamse. nşr. Abdülkerîm Osman. Kahire: Mektebetü vehbe, 1416/1996.
• Karadağ, Bekir. “Emr-i bi’l-Ma’ruf ve Nehyi ani’l-Münker İlkesi Bağlamında Eleştiri Üslûbu”. İslam Düşüncesinde Eleştiri Kültürü ve Tahammül Ahlâkı 2 (2019), 109-123.
• Karaman, Fikret. “Ma‘rufu Emretme ve Münkeri Nehyetme Görevi Hakkında Bir Değerlendirme”. Diyanet İlmî Dergi 31/2 (1995), 15-32.
• Kaya, Sibel. Havf (kaygı) ve Reca (ümit) Kavramlarının Semantik ve Teolojik Tahlili. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans, 2012.
• Kıymaz, Ramazan. Kur’an-ı Kerim’e göre Emr-i bi'l-Ma’ruf ve Nehy-i ani’l-Münker Probleminin Kelam İlmi Açısından Tahlili. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Koçyiğit, Talat. Hadisçilerle Kelamcılar Arasındaki Münakaşalar. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
• Kurt, Hasan. “Semantik Açıdan Dehrî Kavramı ve Kelamcıların Dehrîlere Bakışı”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/14 (2006), 111-139.
• Levy, Reuben. İslam’ın Sosyal Yapısı. Cambridge: 1957.
• Lök, Âdem. İslam Mezhepleri Tarihinde Bir İlke Olarak El-emr bi’l-ma’rûf ve-n Nehy ani’lmünker: Hâricîlik ve Mu’tezile Örneğinde Bir Karşılaştırma. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Önal, Recep. “Antropo-Teolojik Açıdan ‘İrtica’ ve ‘Mürtecî’ Kavramları Üzerine Sosyo-Politik İçerikli Semantik Bir Yaklaşım”. Usûl: İslam Araştırmaları 19 (2013), 107-138.
• Önal, Recep. “İmam Mâtürîdî Teolojisinden Semantik Analizler: ‘Din, Şeriat, Hak Din ve İslam’ Kavramları Örneği”. Balıkesir Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (2015), 61-78.
• Öz, Mustafa. “İsti‘râz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Özarslan, Selim. “İyiliği Emretmek ve Kötülükten Sakındırmak Üzerine Bir İnceleme”. Diyanet İlmî Dergi 42/3 (2006), 79-94.
• Özlem, Doğan. Mantık. İstanbul: Notos Kitap, 2012.
• Palmer, F. R. Semantik: Yeni Bir Anlambilim Projesi. çev. Ramazan Ertürk. Ankara: Kitâbiyât Yayınları, 2001.
• Saussure, Ferdinand de. Genel Dilbilim Dersleri. çev. Berke Vardar. İstanbul: Multilingual Yabancı Dil Yayınları, 1998.
• Stephan, Ullman. Semantics. New York: Oxford, 1979.
• Şahinalp, Hacer. “Değişim ve Dönüşümün Dinamiği Olarak Emir bi’l-Ma’rûf Nehiy ‘ani’l-Münker”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 26/44 (2020), 241-264.
• Şaka, Ramazan. Mu’tezile Mezhebinde el-Emru bi’l- Mâ’rûf ve’n-Nehyu an’il- Münker. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Şaşa, Mehmet. “Mu’tezile’de ‘Emr-i Bi’l-Ma’ruf Nehy-i Ani’l-Münker’ İlkesi ve Siyasî Otorite-Kādî Abdülcebbar Örneği”. Assam Uluslararası Hakemli Dergi (ASSAM - UHAD) 10 (2018), 88-100.
• Taşdelen, Mehmet. “Mâtürîdî’nin Düşüncesinde Emri bi’l-Ma’rûf ve Neyhi ani’l-Münker’in Anlaşılma Şekli”. Adıyaman Üniversitesi İslami Bilimler Fakültesi İslami İlimler Araştırmaları Dergisi 1/2 (2017), 75-97. http://doi.org/10.18403/ emakalat.621657
• Taşdelen, Mehmet. Mâturîdî’nin Düşüncesinde Emri bi'l-ma'rûf ve Nehyi ani’l-münker. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Tözluyurt, Mehmet. “Kur’anî Bir Kavram Olarak Mele’nin Semantik İncelemesi”. Kelam Araştırmaları Dergisi 13/2 (2015), 807-826.
• Türcan, Galip. “Ehl-i Sünnet Kelâmında Soyutlama ve Kavramsallaştırma Süreci -Ebû Hanife Örneğinde Bir Değerlendirme”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/37 (Aralık 2016), 105-128.
• Ünal, A. Bülent. “Mezhepler Tarihi Araştırmalarında Semantik Yöntem”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 26 (2007), 1-18.
• Ünal, A. Bülent. Semantik Açıdan Kur’an’da Hilafet Kavramı. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1990.
• Üzümcü, Ökkaş. “Mümin ve Münafık Açısından Emr-i bi’l-Ma’ruf ve Nehy-i ani’l-Münker”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/31 (2018), 19-48.
• Vaglieri, Laura Veccia. “Ali-Muâviye Mücadelesi ve Hâricî Ayrılmasının İbâdî Kaynakların Işığında İncelenmesi”. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/147-150 (1973), 147-150.
• Watt, W. M. İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Sarkaç Yayınları, 1981.
• Yakıt, İsmail. “Sadreddin Konevî’nin Düşüncesinde İdrak ve Hakikat Bilgisi”. Felsefe Arkivi 28 (1991), 193-205.
• Yazır, Elmalılı Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. İstanbul: Zehraveyn Yayıncılık, ts.
• Yüce, Mustafa. “Kelamcıların Bilgi Tanımları ve Nesefi’nin Semantik Tahlili”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/24 (2010), 111-126.
• Yücesoy, Hayrettin. “Mihne”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. el-Keşşâf ʿan ḥaḳāʾiḳı ġavâmiżi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-eḳāvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. thk. Abdurrazzak el-Mehdi Beyrut: Daru’t-Türasi'l-Arabi, 1417/1997.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. Esâsü’l-Belâga. thk. Muhammed Bâsil. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1998.