STRANGE LOOKING CREATURES: 13TH and 14TH CENTURY ARABIC AJĀʼIB al-MAKHLŪQĀT MANUSCRIPTS WITH TEXT and ILLUSTRATIONS of “THE HATIMA” SECTION

Yıl 2023, Cilt: 8 Sayı: 15, 272 - 313, 21.06.2023

Betül Karaçöl , Bahattin Yaman

Öz

In the Arabic, Persian, and Turkish literary traditions, books of the genre Ajāʼib al-Makhlūqāt that contain information on geography, astronomy, travel, botany, and zoology are widely loved and have numerous copies. Abu Yahya Jamaluddin Zakariya ibn Muhammad ibn Mahmud al-Qazvini (d. 682/1283), who wrote a work in this genre, titled Ajāʼib al-Makhlūqāt wa-Gharāʼib al-Mawjūdāt completed his work three years before his death in the year 1280. While writing his book, al-Qazvini drew from existing works and enriched his narrative with narratives and stories. This book, which encompasses different geographies and unseen wonders, has always captured people's interest and has been translated into different languages. Al-Qazvini organized his work into four introductions, two articles, and a conclusion. In the introductions, al-Qazvini provided explanations about the nature of the book. In the “First Introduction”, he defined wonders (ajāʼib), in the “Second Introduction”, he discussed the classification of creatures (makhlūqāt), in the “Third Introduction”, he described the meaning of the term strange (gharāʼib) and in the “Fourth Introduction”, he addressed the classification of existences (mawjūdāt). The main subject is covered in the articles. In the “First Article”, he explained celestial matters, and in the “Second Article”, he discussed terrestrial matters. In the “Conclusion”, which is the final section of the book, he mentioned strange communities living in the sea and on land, hybrid animals, and individuals with strange forms and appearances. In our study, the concluding section mentioned above was examined based on the text and illustrations according to three early Arabic copies attributed to al-Qazvini. The general characteristics of these Arabic copies, dating back to the 13th and 14th centuries, were examined to determine if they shared a common tradition, if the depicted subjects were repeated, and if there were any iconographic correspondences. Additionally, the depictions in the conclusion were included in the scope of the study to understand their conformity to the text. Particularly, the illustrations in these earliest copies are important in terms of serving as models for later editions.

Anahtar Kelimeler

Miniature Painting, Illustration, Islamic Painting Art, Manuscripts, al-Qazvini, Ajāʼib al-Makhlūqāt

SÛRET-İ GARÎB HAYVANÂT: 13. ve 14. YY. ARAPÇA ACÂİBÜ’L-MAHLÛKÂT YAZMALARINDA “HÂTİME” BÖLÜMÜ METİN ve RESİMLERİ

Öz

Döneminin coğrafya, astronomi, seyahat, botanik, zooloji alanlarında bilgiler içeren “Acâibü’l-Mahlûkât” türü kitaplar Arap, İran ve Türk edebiyatında çok sevilen, çokça nüshası bulunan türlerden birisidir. Bu türde bir eser kaleme alan Ebû Yahyâ Cemâlüddîn Zekeriyyâ b. Muhammed b. Mahmûd el-Kazvînî (ö. 682/1283) Acâibü’l-Mahlûkât ve Garâibü’l-Mevcûdât ismini verdiği eserini ölümünden 3 yıl önce 1280 yılında tamamlamıştır. El-Kazvînî kitabını yazarken mevcut eserlerden yararlanırken anlatımını rivayetler ve hikâyelerle zenginleştirmiştir. Farklı coğrafyaları ve görülmemiş duyulmamış acayipleri barındıran bu kitap, insanların ilgisini her daim çekmiş ve farklı dillere çevirileri yapılmıştır. El-Kazvînî eserini 4 mukaddime, 2 makale ve bir hâtime üzere tertip etmiştir. Mukaddimelerde kitabın mahiyetine yönelik açıklamalarda bulanan el-Kazvînî, “Birinci Mukaddime”de “acâib” kelimesinin tanımını, “İkinci Mukaddime”de mahlukatın taksimini, “Üçüncü Mukaddime”de “garib” kelimesinin tarifini, “Dördüncü Mukaddime”de ise mevcudatın taksimini ele almıştır. Asıl konuyu ise makalelerde işlemiştir. “Birinci Makale”de ulviyyât konularını, “İkinci Makale”de süfliyyât konularını açıklamıştır. Kitabın son bölümü olan “Hâtime”de ise deniz ve karalarda yaşayan garip ümmetler, melez hayvanlar ve suretleri ve şekilleri garip şahıslara değinmiştir. Çalışmamızda, bahse konu “Hâtime” bölümünün el-Kazvînî’ye ait erken tarihli üç Arapça nüshaya göre metin ve resimleri incelenecektir. 13. ve 14. yüzyıla tarihlendirilen bu Arapça nüshaların genel özellikleri, ortak bir geleneği paylaşıp paylaşmadıkları, resimlenen konuların tekrar edip etmediği, ikonografik açıdan örtüşüp örtüşmedikleri, tasvirlerin metne uygunluğunun anlaşılması için hâtime tasvirleri incelenmiştir. Özellikle en erken tarihli bu nüshaların görselleri, sonraki dönemlerde hazırlanan nüshalara model olması açısından önem arz etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Minyatür, Resim, İslam Resim Sanatı, El Yazması, el-Kazvînî, Acâibü’l-Mahlûkât

Kaynakça

• Ak, Mahmud. “Coğrafya: E) Osmanlılar Dönemi”. 8/62-66. Istanbul: TDV, 1993.
• And, Metin (ed.). Minyatürlerle Osmanlı-İslâm mitologyası. İstanbul: YKY, Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, 4. Baskı, 2012.
• Berlekamp, Persis. Wonder, Image and Cosmos in Medieval Islam. New Haven, Conn: Yale University Press, 2011.
• Bozkurt, Nebi. “Ûc B. Unuk”. TDV İslam Ansiklopedisi. 42/34-35. İstanbul, 2012. https://islamansiklopedisi.org.tr/uc-b-unuk
• Carboni, Stefano. The wonders of creation and the singularities of painting: a study of the Ilkhanid London Qazvīnī. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2015.
• Çağman, Filiz-Tanındı, Zeren. Topkapı Sarayı Müzesi İslam Minyatüleri. İstanbul: Tercüman Sanat ve Kültür Yayınları, 1979.
• Çelebi, İLYAS. “Ye’cûc ve Me’cûc”. TDV İslam Ansiklopedisi. 43/373-375. İstanbul, 2013. https://islamansiklopedisi.org.tr/yecuc-ve-mecuc
• İnal, Güner. Türk Sinyatür Sanatı: Başlangıcından Osmanlılara kadar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1995.
• İzgi, Cevat. “Kazvînî, Zekeriyyâ b. Muhammed”. TDV İslam Ansiklopedisi. 25/160. Ankara: TDV, 2022.
• Kazvînî, Zekeriyya İbn Muhammed. Acâibü’l Mahlûkât. Yazma Eser. The John Rylands Library, Persian MS 3.
• Kazvînî, Zekeriyya İbn Muhammed. Acâibü’l Mahlûkât. Yazma Eser. The John Rylands Library, Persian MS 37.
• Kazvînî, Zekeriyya İbn Muhammed. Acâibü’l Mahlûkât. Yazma Eser. Chester Beatty Library, Pers 128.
• Kazvînî, Zekeriyya İbn Muhammed. Acâibü’l Mahlûkât ve Garâibü’l-Mevcûdât. Yazma Eser. British Library, Or 14140.
• Kazvînî, Zekeriyya İbn Muhammed. Acâibü’l Mahlûkât ve Garâibü’l-Mevcûdât. Yazma Eser. Chester Beatty Lib, Pers 128.
• Kazvînî, Zekeriyya İbn Muhammed. Acâib’ül-Mahlûkât. Yazma Eser. Bodleian Library, Ms. Ousley 312.
• Kazvînî, Zekeriyya İbn Muhammed. Acâib’ül-Mahlûkât. Yazma Eser. British Library, Or. 12220.
• Kazvînî, Zekeriyya İbn Muhammed. Acâib’ül-Mahlûkât. Yazma Eser. Cambridge University Library, Or. 538.
• Kazvînî, Zekeriyya İbn Muhammed. Kitâb Acâib el-Mahlûkât ve Garâib el-Mevcûdât. British Library, IO Islamic 1377.
• Kazvînî, Zekeriyya İbn Muhammed. Kitâb Acâibü’l Mahlûkât ve Garâibü’l-Mevcûdât. Yazma Eser. Bavarian State Library, cod.arab 464.
• Kazvînî, Zekeriyyâ İbn Muhammed el-. Acâibü’l Mahlûkât ve Garâibü’l-Mevcûdât. Yazma Eser. Yenicami: Süleymaniye Kütüphanesi, 00813.
• Keçelioğlu, Sünbül. Türkçe Aca’ibü’Mahlûkât Yazmalarının Minyatürlerinde Üslup ve İkonografi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1997.
• Kök, Bahattin. “Lü’lü’, Bedreddin”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 27/257. Ankara: TDV, 2003.
• Kurtuluş, Rıza. “İncûlular”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 22/280-281. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2000. https://islamansiklopedisi.org.tr/inculular
• Kut, Günay. “Acâib’ül-Mahkûkât”. TDV İslam Ansiklopedisi. 1/315-317. Istanbul: TDV, 1988.
• KÜHNEL, ERNST. Doğu İslam Memleketlerinde Minyatür. çev. Suut Kemal Yetkin-Melahat Özgü. Ankara: AÜ İlahiyat Fakültesi TTK Basımevi, 1952.
• Maqbul Ahmad, Sayyid. “Coğrafya”. TDV İslam Ansiklopedisi. 8/50-62. Istanbul: TDV, 1993.
• Muhammedoğlu Aliev, Saleh. “İbn Fadlân”. TDV İslam Ansiklopedisi. 19/477-479. İstanbul: TDV, 1999.
• Özaydın, Abdülkerim. “Abdülmelik b. Nûh b. Mansûr”. TDV İslam Ansiklopedisi. 1/271. Istanbul, 1988.
• Özen, Şükrü. “Yahyâ b. Eksem”. TDV İslam Ansiklopedisi. 43/249-251. İstanbul: TDV, 2013.
• Özgüdenli, Osman Gazi. “Reşîdüddin Fazlullāh-ı Hemedânî”. TDV İslam Ansiklopedisi. 35/19-21. İstanbul: TDV, 2008. https://islamansiklopedisi.org.tr/residuddin-fazlullah-i-Hemedâni
• Surûrî, Muslahaddin. Tercüme-i Kitâb Acâibü’l Mahlûkât. Yazma Eser. Bodleian Library, MS. Türk. D.2.
• Tümer, Günay. “Bîrûnî”. TDV İslam Ansiklopedisi. 6/206-215. İstanbul: TDV, 1992.
• Yaman, Bahattin. Osmanlı Resim Sanatında Kıyamet Alametleri: Tercüme-i Cifru’l-Câmi ve Tasvirli Nüshaları. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2002.
• Yıldız, Hakkı Dursun. “Abbaâsîler”. TDV İslam Ansiklopedisi. 1/49-56. Istanbul: TDV, 1988.