DÎVÂNU LUGÂTİ’T TÜRK’TEN GÜNÜMÜZE ÇATI TÜRLERİNDE BENZERLİKLER VE FARKLILIKLAR

Yıl 2020, Cilt: 17 Sayı: 68, 1035 - 1074, 15.12.2020

Ümit Hunutlu

Öz

Eski Türkçede fiillerin çatı şekilleri, çok yönlü ve çeşitlidir. Çatı ekleri de günümüze göre daha işlektir. Dîvânu Lugâti’t-Türk’teki fiilleri inceleyerek bu tezi ispatlamak mümkündür. Dîvânu Lugâti’t-Türk’teki çatı şekillerinden bazıları Türkiye Türkçesinde kullanılmaya devam ederken bazıları kullanımdan düşmüştür. Çatı eklerinde görülen işlev daralmaları, çatı şekillerinin farklı söz dizimsel ve sözlüksel yöntemlerle karşılanmaya başlanması çatı türlerinin kullanım alanlarını daraltmıştır. Bu çalışmada Dîvânu Lugâti’t Türk’teki fiiller edilgen, ettirgen, oldurgan, işteş ve dönüşlü çatı türlerine göre sınıflandırılmıştır. Çatı türleri kendi içinde ayrıntılı olarak incelenmiştir. Dîvânu Lugâti’t-Türk’te örneklendirilen çatı türleri oransal dağılımlarıyla verilmiştir. Bu çatı türlerinin hangi oranlarla ve örneklerle Türkiye Türkçesine ulaştığı tespit edilmiştir. Çatı eklerinin Karahanlı Türkçesinde ve Türkiye Türkçesinde kullanımları mukayese edilerek çatı eklerinin kattığı anlam özellikleri ve işlevleri tespit edilmiştir. Dîvânu Lugâti’t-Türk’te kullanılan fakat günümüzde kullanımdan düşen çatı şekilleri ve ekleri sunulmuştur. Günümüze ulaşamayan çatı şekillerinin neden terk edildiği hakkında çıkarımlarda bulunulmuştur. Bazı fiillerin Eski Türkçedeki ve Türkiye Türkçesindeki çatı eki tercihleri mukayese edilmiştir. Dîvânu Lugâti’t-Türk’teki çatı olanaklarının söz dizimsel kuruluşlar üzerindeki etkileri tespit edilmiştir. Bilinen ilk sözlük ve gramer kitabımız olan Dîvânu Lugâti’t-Türk’teki çatı türlerinin oransal dağılımı incelenmiş ve fiilde çatı konusunda Türkçenin zaman içinde gösterdiği değişim ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Fiilde Çatı, Eski Türkçe, Karahanlı Türkçesi, Dîvânu Lugâti’t Türk.

Kaynakça

• DELİCE, H. İ. (2009). “Oldurgan Çatı İşlev Açısından Nasıl Tanımlanmalıdır?”. Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. XXX/1:107-120.
• DEMİRCAN, Ö. (2003). Türk Dilinde Çatı. İstanbul: Papatya Yayınları.
• DEMİREL, Ö. (2009). "Divânü Lugâti't-Türk'te Geçen Çatı Ekleri Üzerine Bir Değerlendirme". Akademik Araştırmalar Dergisi/Journal of Academic Studies (Kâşgarlı Mahmud Özel Sayısı). İstanbul: Kasım 2008. 39: 238-262
• DENY, J. (2012). Türk Dil Bilgisi. (çev. Ali Ulvi Elöve 1941). İstanbul: Kabalcı Yayınevi. EDİSKUN, H. (1996). Türk Dilbilgisi. 5. Baskı. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• EKER, S. (2013). Çağdaş Türk Dili. 8. Baskı. Ankara: Grafiker Yayınları.
• ERCİLASUN, A. B. (2014). Kutadgu Bilig Grameri Fiil. 2. Baskı. Ankara: Akçağ Yayınları.