ĀKĀMÜ’L-MERCĀN’A GÖRE HAZAR ÜLKESİ VE TÜRK YURTLARI

Yıl 2022, Cilt: 19 Sayı: 73, 73 - 92, 21.03.2022

Umut Üren

Öz

Ortaçağ İslam coğrafyacılarının kaleme almış oldukları eserler Türk tarihinin birinci el kaynakları arasında yer almaktadır. Karadeniz’in kuzeyi, Batı ve Doğu Türkistan coğrafyasında faaliyet göstermiş pek çok Türk topluluğunun siyasî ve sosyal hayatlarının tespiti noktasında söz konusu coğrafya eserlerinin önemli bir rolü bulunmaktadır. İshâk b. Hüseyin tarafından XI. yüzyılda kaleme alınmış olan Ākāmü’l-Mercān fî zikrü’l-medāin’ül meşhūr fî kûlli mekān, Hazar ve Türk yurtlarına dair sunmuş olduğu bilgilerle bu tür kaynak eserler arasında yer almaktadır. Türk tarihi araştırmalarında pek müracaat edilmeyen bu eserin istinsah edilmiş iki nüshasının ve muhtevası itibariyle zikredilen nüshalarla benzerlik arzeden Zikru'l-Akalim adlı eserin bir nüshasının incelenmesi neticesinde Türklere dair sunulan bilgiler bu çalışmanın esas konusunu oluşturmaktadır. Çalışmamızda öncelikli olarak, el yazması eserin nüshalarının tespiti ve bunların tavsifi, akabinde ise eserin müellifinin kimliğinin tespiti ve eserin yazılış tarihi gibi problem arzeden hususlara izahat getirilmeye çalışılmıştır. Daha sonrasında ise Ākāmü'l-Mercān'ın bilinen nüshaları ile Zikrü'l-Akalim'de geçen Hazar ve Türk yurtlarıyla ilgili kısımlar Türkçeye tercüme edilmiş ve bu bilgilerin tetkikine gayret sarfedilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İshāk b. Hüseyin, Ākāmü’l-Mercān, Hazarlar, Kimekler, Oğuzlar.

Kaynakça

• BOSON, G. (1929). “Descrizione di Roma in una geografia araba del 1169 dell'Egira”.Aevum, Anno. Gennaio-Marzo. III/5: 5-12.
• CASTELLO, F. (1989). El D̲ ikr al-aqālīm de Isḥāq ibn al-Ḥasan al-Zayyāt. Barcelona: Tratado de Geografía Universal.
• CODAZZI, A. (1929). “II Compendio Geografico Arabo Di Ishaq İbn Al-Husayn”. Nota della prof. Angela Codazzi, presentata dal socio C. A.. Roma: Nallino, R. Accademia Nazionale Dei Lincei. 5: 373-464.
• FRYE, R. N. (1949). “A New Arabic Geographical Manuscript”. Journal of Near Eastern Studies. VIII/2: 90-98.
• GARAEVA, N. (2006). Istoriya Tatar s Drevneyshikh Vremen, T. II. Kazan: Volzhskaya Bulgariya i Velikaya Step.
• GRIFFINI, E. (1910). “Nuovi Testi Arabo Siculi”. Centenario della nascita di Michele Amari.Vol. 1. Palermo.