MEKÂN-KİMLİK BAĞLAMINDA YER ADLARI OLUŞUMUNA BİR ÖRNEK: KARACASU (ERZURUM)

Yıl 2024, Cilt: 21 Sayı: 83, 887 - 902, 30.09.2024

Nilgün Aydın

https://doi.org/10.56694/karadearas.1535028

Öz

İnsanoğlu, hayatın bir getirisi olarak varlık alanına dair tüm unsur ve kavramların yanı sıra yaşadığı yerlere de ad vermiştir. Başta dilsel bir gösterge olan bu adların yapısal özellikleri bir yana nasıl ortaya çıktığı yahut neye göre verildiği o dilsel göstergenin derin yapısına nüfuz edildiğinde ortaya çıkmaktadır. Yer adları, coğrafi ve tarihî bağlamlarla ilişkili olarak mekânın kimliğini ve toplumsal hafızasını yansıttığından yerleşim yerlerinin tarihini ve kültürel kimliğini anlamak için bir anahtar işlevi görmektedir. Dolayısıyla adların oluşumu ve verildiği bağlamı anlamak için sosyokültürel, tarihî ve coğrafi etmenlerin göz önünde bulundurulması önem arz etmektedir. Türklerin tarih boyunca çeşitli nedenlerle yerleştikleri mekânlara verdikleri adlar, bir isimden öte geçmişten bugüne yaşadıkları coğrafyalar, inanç dünyaları, oluşturdukları sözel edebiyat ve tarih temelinde hatırlamayı sağlayan bir kimliği ifade etmektedir. Bu bağlamda çalışmada Erzurum ilinin Olur ilçesine bağlı ortak isim ile Karacasu olan Aşağıkaracasu ve Yukarıkaracasu adları verilmiş iki köy ele alınarak bu iki köyün tarihî süreçteki durumlarına değinilmiş ve ad almalarına kaynaklık eden “Karacaoğlan” adı etrafında oluşmuş efsane metinlerinden hareketle çeşitli değerlendirmelerde bulunulmuştur. Köylerin adlarının kökeni ve ad verilişindeki tarihî, sosyokültürel etkenler ele alınarak Devletin uluslaşma sürecinin devamı niteliğindeki politikaları neticesinde ad vermede, Karacaoğlan adı etrafında oluşmuş efsaneler incelenmiş ve halk biliminin bu süreçteki rolü vurgulanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Karacasu, Karacaoğlan, kültürel bellek, efsane, kült.

Kaynakça

• Ahmet Refik (1930), Anadolu'da Türk Aşiretleri (966-1200), İstanbul: Devlet Matbaası.
• AKSAN, D. (1974). “Anadolu Yer Adları Üzerine En Yeni Araştırmalar”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 21- 22/1973-1974): 185-193.
• AKSAN, D. (2003). Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ALASANIA, G. (2002) “Gürcistan Kıpçakları”. Türkler Ansiklopedisi. Yeni Türkiye Yayınları,
• Ankara , II/793-797.
• ALPTEKİN, A. B. (2012). “Efsane ve Motifleri Üzerine”. Ankara: Akçağ Yayınevi.
• AYDIN, A. (2006). “Çoruh Vadisi (Tao) ve Oltu’nun Osmanlı Hâkimiyetine Girmesi”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 7/1: 205-221.
• BADEM, C. (2018). Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin. İstanbul: Aras Yayıncılık.
• BAŞKAN, Ö. (1970). “Türkiye Köy Adları Üzerine Bir Deneme”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 18: 237-251.
• BORATAV, P. N. (1969). 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı. İstanbul: Gerçek Yay.
• BROSSET, M. F. (1849). Histoire de la Géorgie, depuis de l’antiquité jusqu’au XIX siècle, I, S-Petersburg.
• CİVELEK, G. (2023). “Osmanlı İdaresinde Oltu Kazasında Gayrimüslimler (1599-1656)”. Turcology Research. 76: 81-88.
• CİKİA, Sergi (1947-1958). Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), Tiflis, 1947-1958, 3 cilt.
• DEMIRTAŞ, S. (2022). Türk Efsanelerinde Tayyimekân ve Tayyizaman Olgusu. Konya: Palet Yayınları.
• DURGUNAY, B. (2018). “Seydişehir İlçesinin Köy Adları Üzerine Bir İnceleme”. Selçuk Üniersitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi. 43: 77-104
• EMECEN, F. (1993). “Çıldır Eyaleti”. İslam Ansiklopedisi. c. VIII/ 300-301.
• EMIROĞLU, K. - S. AYDIN (2003). Antropoloji Sözlüğü. Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları.
• ERGUN, M. (1997). Türk Dünyası Efsanelerinde Değişme Motifi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ERGUN, P. (2017). Türk Kültüründe Ağaç Kültü. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• ESEN, A. Ş. (2016). Anadolu Âşıkları -I Karacaoğlan (Haz. İsmail Görkem). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• GÖRKEM, İ. (2006). Yeni Bilgiler Işığında Dadaloğlu Bütün Şiirleri. İstanbul: e Yayınları.
• İNAN, A. (1945). “Anadolu'nun Toponimisi ve Türk Boylarının Adları Meselesi". Türk Dili Belleten. 3/(1-3): 66-68.
• İNBAŞI, M. (2021). Oltu Sancağının İdarî Yapısı (1750-1820). Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 25 (4): 1593-1608.
• GUGUSHVİLİ, A., (1936). “Ethnographical And Historical Division Of Georgia”. A Journal Of Georgian And Caucasian Studies. I/2-3: 67.
• GÜLENSOY, T. (1998). “Anadolu Yer Adlarına Genel Bir Bakış”. Dursun Yıldırım Armağanı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• GÜLENSOY, T. (1995). Türkçe Yer Adları Kılavuzu. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınevi.
• Hüseyin Nihal, Ahmed Naci (1926). “Anadolu’da Türklere Aid Yer İsimleri”. Türkiyat Mecmuası, II: 243-260.
• KAYA, A. (2014). “Başlangıcından 1071’e kadar Türklerin Anadolu’ya Akınları Hakkında Bir Değerlendirme”. Ekev Akademi Dergisi; 59: 211-232.
• KILDIROĞLU, M. (2020). “XII. Yüzyıldan Osmanlı Hâkimiyetine Kadar Gürcistan Kıpçakları" Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 41: 228-245.
• KIRZIOĞLU, M. F. (1970). “Ahıska Bölgesi ve Türklük”. Türk Kültürü Dergisi. 87: 35-38.
• KIRZIOĞLU, M. F. (1976). Osmanlılar’ın Kafkas – Ellerini Fethi (1451–1590). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• KIRZIOĞLU, M. F. (1992). Yukarı-Kür ve Çoruk Boyları’nda Kıpçaklar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• KURAT, A. N. (1972a), IV-XVIII. Yüzyıllarda Türk Kavimleri ve Devletleri, Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları.
• KURAT, A. N. (1972b), İdil Boyu ve Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri. Ankara.
• (1928) . Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları, İstanbul.
• (1968). Köylerimiz. Ankara: (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı.
• KÖPRÜLÜZADE, M. F. (1925). “Oğuz Etnolojisine Dair Tarihî Notlar”. Türkiyat Mecmuası. 1/185-211.
• MIRZA B. (1997). “Gürcistan”. İslam Ansiklopedisi. İstanbul: MEB Yayınevi. IV/ 841-845.
• SAKAOĞLU, S. (1980). Anadolu-Türk Efsanelerinde Taş Kesilme Motifi ve Bu Efsanelerin Tip Kataloğu. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• SEYIDOĞLU, B. (1985). Erzurum Efsaneleri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• SUBAŞI, Ö. (2013). “XI. Yüzyılda Tao-Klarceti Bölgesinde Türk Hâkimiyeti” International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/5 Spring. p. 705-731.
• ŞAKİR, M. (1928), “Sinop ve Muhitinde Oğuzlarla Diğer Türk Zümrelerine Ait Köy Adları”. Halkbilgisi Mecmuası.
• 1(1), 30-35.
• TAPAR, D. (2023). “Türkiye’de Yer Adları Bilimi Hakkında Yapılmış Çalışmalar Üzerine Kaynakça Denemesi”. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi. 11: 1101-1121.
• TAKAİŞVİLİ, E. (1938). 1907 Yılı Kola-Oltisi ve Çangli'de Arkeolojik Araştırmalar Gezisi (Gürcüce), Paris.
• TOGAN, Z. V. (1970). Umumî Türk Tarihine Giriş, İstanbul: İstanbul Üni. Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• (1944) . Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık İstatistik Umum Müdürlüğü Genel Nüfus Sayımı Vilâyet, 20 İlkteşrin 1940: Vilâyet, Kaza, Nahiye, Köyler İtibarile Nüfus. Ankara: Ankara Yeni Cezaevi.
• (1984) . Türk Yer Adları Sempozyumu Bildirileri (11-13 Eylül 1984). Kültür ve Turizm Bakanlığı Millî Folklor Araştırma Dairesi Yayınları: 60, Seminer Kongre Bildirileri Dizisi: 17 Ankara: Başbakanlık Basımevi.
• ÜÇER, S. S. - M. KOMAN (1945). Konya İli Köy ve Yer Adları Üzerinde Bir Deneme, Konya: Konya Halkevi Tarih, Müze Komitesi Yayınları.
• YıLMAZ, S. T. (2021). “Türkiye Toponimi Çalışmalarında Semantik Tasnif Sorunu Üzerine Bir Değerlendirme”. Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi. 61/2; 1123-1161.
• ZEYREK, Y. (2001). Ahıska Bölgesi ve Ahıska Türkleri. Ankara.
• Elektronik Ortam Kaynakları
• https://taoklarceti.home.blog/2020/03/11/panaskerti/ E.T.: 30.06.2023
• KIRZIOĞLU, Fahreddin (1988). “Ahıska-Ardahan-Artvin ve Oltu’da Hristiyan Atabekler Hükûmeti-I (1268-1578)”. http://www.ahiska.org.tr/wp_pdf/sayi10/parcali/14_sirali-1.pdf E.T.: 24.06.2023.
• Sözlü Kaynaklar
• KK1: Ahmet IŞIK, 1960, Erzurum/Yukarıkaracasu doğumlu, doktora, akademisyen, e-posta yoluyla, 28.01.2019.
• KK2: Bekir AKÇAY, 1983, Erzurum/Olur doğumlu, lisans mezunu, memur, Ankara, 16.09.2018
• KK3: Hikmet AYDIN, 1959 Erzurum/Aşağıkaracasu doğumlu, lisans mezunu, memur, Ankara, 16.09.2018
• KK4: Rüveyde ŞİMŞEK, 1940 Erzurum/Aşağıkaracasu doğumlu, ilkokul mezunu, ev hanımı, Aşağıkaracasu, 20.07.2019.
• KK5: Selami TOSUN, 1987 Erzurum/Olur doğumlu, önlisans mezunu, Aşağıkaracasu, 19.07.2019
• KK6: Şevket UĞURLU, 1953 Erzurum/Aşağıkaracasu doğumlu, İlkokul mezunu, çiftçi. Aşağıkaracasu 21.07.2019
• KK7: Tahsin AKÇAY, 1946, Erzurum/Aşağıkaracasu doğumlu, ortaokul mezunu, emekli, Ankara, 16.09.2018.