Some Islamic Developments and Religious Education in The Post-Ottoman Balkan States

Yıl 2021, Sayı: 7, 199 - 228, 31.10.2021

Abdullah Akın

Öz

Societies with very different religious and ethnic structures lived together in a long historical period in the Balkans and the region served as a bridge between many civilizations. After the establishment the Ottoman State, it gave priority to the Balkans in its conquests and in a short period of time it influenced a region where it wasn’t accustomed to its language, culture and religious structure. In the background of this success of the Ottomans in the Balkans, there was the Millet System they implemented. Thanks to this system, which is based on the Medina Agreement, the Ottomans were able to preserve their existence here in harmony for centuries. Thanks to the Millet System, even in Christian regions, the cultural and religious structure was preserved, and there was no assimilation or forced racial or religious conversion. It is seen in historical documents that 16.000 Turkish foundation works were built in the Balkans during the period of Turkish domination for more than five centuries. By virtue of these works, Islam has spread rapidly in the Balkans, and even the Christian people began to admire the Ottomans. Like every other state, the Ottoman Empire weakened over time and resulted in disintegration. Especially the Russo-Turkish War of 1877–1878 and the Balkan Wars of 1912-13, which resulted in the loss of the last lands left from this defeat, still have its impacts today. After the Balkan and First World Wars, the Balkans came out of Turkish rule, and it turned into a warzone between Turks and non-Turks, or Muslims and non-Muslims. From this point of view, it can be said that the Balkans experienced its most peaceful and stable period during the Ottoman rule. The aim of the article is to analyze the situation in the post-Ottoman Balkans and to identify some developments in Islamic religious education. “Historical research method” was used in the research. With this method, the period constituting the subject of the research was examined with a critical approach and an effort was made to analyze it correctly.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, Balkan, Islam, Religious Education

OSMANLI SONRASI BALKAN DEVLETLERİNDE BAZI İSLAMİ GELİŞMELER VE DİN EĞİTİMİ

Öz

Balkanlarda çok farklı dinî ve etnik yapılara sahip toplumlar uzun bir tarihî süreçte birlikte yaşamış ve bölge birçok medeniyet arasında köprü vazifesi görmüştür. Osmanlı Devleti kurulduktan sonra fetihlerinde önceliği bu Balkan topraklarına tanımış ve henüz dilini, kültürünü ve dinî yapısını bilmediği bir bölgeyi kısa sürede etkisi altına almıştır. Osmanlıların Balkanlardaki bu başarısının arka planında uyguladıkları Millet Sistemi vardır. Temeli Medine Vesikasına dayanan bu sistem sayesinde Osmanlılar asırlarca uyum içerisinde buralarda varlığını sürdürebilmiştir. Millet Sistemi sayesinde Hristiyan bölgelerinde dahi kültürel ve dinî yapı korunmuş, herhangi bir asimilasyona ya da zorla ırk ve din değiştirme faaliyeti yaşanmamıştır. Beş asırdan fazla Türk hâkimiyeti döneminde Balkanlarda 16.000 Türk vakıf eserinin inşa edildiğini tarih vesikalarda görülmektedir. Bu eserler sayesinde Balkanlarda İslam hızla yayılmış, Hristiyan halk dahi Osmanlılara hayranlık duymaya başlamıştır. Her devlet gibi Osmanlı Devleti de zamanla zayıflamış ve dağılma sürecine girmiştir. Özellikle 1877-78 Osmanlı-Rus savaşı ve bu bozgundan arda kalan son toprakların da elden çıkması neticesini verecek olan 1912-13 Balkan Bozgunu, etkilerini günümüze kadar sürdürmüş bulunmaktadır. Balkan ve I. Dünya Savaşlarından sonra Balkanların Türk idaresinden çıkmasıyla, burası Türklerle Türk olmayanlar veya Müslümanlarla Müslüman olmayanlar arasındaki savaşa dönüşmüştür. Buradan hareketle Balkanların, en huzurlu ve istikrarlı dönemini Osmanlı hâkimiyeti zamanında yaşadığı söylenebilir. Makalenin amacı Osmanlı sonrası Balkanlarda oluşan durumu analiz etmek ve İslam din eğitimindeki bazı gelişmeleri tespit etmektir. Araştırmada “tarihi araştırma yöntemi” kullanılmıştır. Bu yöntemle araştırmanın konusunu oluşturan dönem eleştirel bir gözle incelenip, doğru bir şekilde tahlil edilmeye gayret edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Balkan, İslam, Din Eğitimi

Kaynakça

• Agoston, G. (1988). 16-17. Asırlarda Macaristan’da Tasavvuf ve Mevlevilik. M. Tekin (Tash.). içinde. I. Milletlerarası Mevlana Kongresi, 3-5 Mayıs 1987 (221-231) Konya: Selçuk Üniversitesi Yayınları.
• Akgündüz, M. (2003). Osmanlı İdaresi Döneminde Bosna-Hersek. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. (18), 111-130.
• Akın, H. & Çetin, H. (2011). Osmanlı Millet Sisteminin Balkanlar’da etnik kimliklerin oluşmasındaki rolü. H. Eren (Ed.). içinde, Balkanlar'da İslâm Medeniyeti Uluslararası Sempozyumu Bükreş, Romanya 2006 3 (51-66) İstanbul : İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi.
• Aksu, A. (2016). Romanya’da Müslüman olmak: Romanya Müslümanlarının dinî, kültürel ve eğitim durumları. M. S. Kafkasyalı (Ed.). içinde. Balkanlarda İslâm: Miadı Dolmayan Umut, V (163-221) Ankara: Tika Yayınları.
• Aktaş, D. (2015). Bulgaristan Raporu. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Arslan, H. (2011). Osmanlı son döneminde Kosova’da ihtida (İslamlaşma süreci) üzerine bazı değerlendirmeler. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi.52 (1), 165-188.
• Artun, E. (2003). Osmanlının ilk dönemlerinde Türk ve Balkan kültürlerinde etkileşim. Folklor/Edebiyat. 9 (33), 99-104.
• Aruçi, M. (2002). Kosova (Osmanlı Dönemi Sonrası) Maddesi, İslam ansiklopedisi, XXVI, İstanbul, TDV İslam Ansiklopedisi.
• Aruçi, M. (2009). Balkanlar’da din hizmetleri ve din görevlileri. Din ve Hayat: İstanbul Müftülüğü Dergisi. (3), 56-58.
• Atasoy, E. (2011). Bizden olan ötekiler asimilasyon kıskacında Bulgaristan Türkleri. Bursa: MKM Yayıncılık.
• Ayşe Zişan Furat, A. Z. (2012). Balkan ülkelerindeki devlet okullarında din dersleri. JIRS: Journal of Intercultural and Religious Studies. (2), 67-109.
• Azarkan, E. (2008). Uluslararası hukukta devletlerin tanınması (Slovenya, Hırvatistan ve Bosna-Hersek). Ankara: Adalet Yayınevi.
• Bahçekapılı, M. (2016). Yunanistan ve Batı Trakya’da Din ve Eğitim. Ege ve Balkan Araştırmaları Dergisi, 2 (3), 1-58.
• Beydilli, K. (1999). Balkanlarda Dönüm Noktası: 93 Bozgunu ve Sonrası. içinde Berlin Antlaşmasından günümüze Balkanlar: Rumeli Türkleri Vakfı 1. Balkan Toplantısı 10 Mayıs 1997 (25-34) İstanbul: Rumeli Vakfı Kültür Yayınları.
• Bilge, M. L. (1991) Arnavutluk Maddesi, İslam ansiklopedisi, III, İstanbul, TDV İslam Ansiklopedisi.
• Büyükcan, T.; Ocaklı, Ç. F. ve Öztürk, E. (2012). Eğitim. A. Yıldız (Y. Kor.). içinde. Karşılaştırmalı Anayasa Çalışmaları (371-395) Ankara: TBMM Basımevi.
• Clogg, R. (1997). Modern Yunanistan tarihi. (Çev. Dilek Şendil). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Çatiç, R. (2009). Bosna Hersek Müslümanlarında eğitimin başlangıcı, gelişimi ve bugünkü durumu. M. H. Özev (Ed.). içinde. İslam Ülkelerinde Eğitim Kongresi (369-375) İstanbul: Tasam Yayınları.
• Djurdjev, B. (1992). Bosna-Hersek Maddesi, İslam ansiklopedisi, VI, İstanbul, TDV İslam Ansiklopedisi.
• Doğan, M. (2012). Başlangıç Hükümleri. A. Yıldız (Y. Kor.). içinde. Karşılaştırmalı Anayasa Çalışmaları (1-15) Ankara: TBMM Basımevi.
• Edmond Neza, E. & Piku, F. (2016). Arnavutluk’ta İslâmî Eğitim Araştırması. içinde A. Erken (Ed.) Balkanlarda Din Eğitimi (59-75) İstanbul: DEM Yayınları.
• Eyice, S. (1962). İlk Osmanlı devrinin dini-içtimai bir müessesesi zaviyeler ve zaviyeli-camiler. İ. Ü. İktisat Fakültesi Mecmuası. 23 (1-2), 3-80.
• Fodor, P. (2000). Osmanlılar ve Macaristan’da Hıristiyan tebaaları. A. Özcan (Ed.). içinde. Osmanlı Devleti’nde Din ve Vicdan Hürriyeti (187-199) İstanbul: Ensar Neşriyat.
• Gökaçtı, M; Turhan, F. S. Ve Kolçak, Ö. (2005). Osmanlı Dönemi Balkan Şehir Tarihi: Bosna, Macaristan ve Yunanistan Şehirleri. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi. 3 (6), 117-150.
• Gökdağ, B. A. (2012). Balkan ülkelerinin anayasalarında dil kullanımı ile ilgili düzenlemeler. Türkoloji Araştırmaları. 7 (4), 69-97. Günay, H. M. (2007). Osmanlı sonrası Bulgaristan’da Cemaat-i İslâmiyelerin merkezî yönetimi ve müessesât-ı diniye ve vakfiye müdürlüğü. İ. H. Göksay & N. Durak (Ed.). içinde. Uluslararası Türk Dünyasının İslamiyete Katkıları Sempozyumu, 31 Mayıs - 1 Haziran 2007 (541-550) Isparta: S.D.Ü. İlâhiyat Fakültesi Yayınları.
• Hasan, N. (2016). Dil ve Dinin Yaşanması ve Yaşatılması Üzerine: Romanya Örneği. M. S. Kafkasyalı (Ed.). içinde. Balkanlarda İslâm: Miadı Dolmayan Umut, V (495-512) Ankara: Tika Yayınları.
• Hodziç, İ. & Okudan, M. (2013). Bosna Hersek’teki medreseler. İ. Narin (Ed.). içinde. Medrese ve ilahiyat kavşağında İslâmî ilimler (Uluslararası Sempozyum) 29 Haziran-1 Temmuz 2012 (167-186) Bingöl: Bingöl Üniversitesi Yayınları.
• İbrahimgil, M. (1999). Balkanlar ve Kosova’daki Türk kültür mirasımızın dünü bugünü. Vakıf ve Kültür. 1 (4), 6-8.
• İbrahimi, N. (2016). Tarih boyunca Kosova’da İslam. M. S. Kafkasyalı (Ed.). içinde. Balkanlarda İslâm: Miadı Dolmayan Umut, II (389-397) Ankara: Tika Yayınları.
• İsen, M. (2001). Balkanlarda Türk çocuk şiiri. Bilig: Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi. (18), 49-61.
• İzzetbegoviç, A. (2003). Tarihe tanıklığım. (Çev. Alev Erkilet, Ahmet Demirhan, Hanife Öz). İstanbul: Klasik Yayınları.
• Karçiç, F. (1998). Bosna Müslümanları arasında “Reisü’l- Ulema” müessesesi. Dîvân: İlmî Araştırmalar. 3 (4), 27-35.
• Karpat, K. H. (1992). Balkanlar Maddesi, İslam ansiklopedisi, V, İstanbul, TDV İslam Ansiklopedisi.
• Karpat, K. H. (2016). Balkanlar’da İslam. M. S. Kafkasyalı (Ed.). içinde. Balkanlarda İslâm: Miadı Dolmayan Umut, II (93-128) Ankara: Tika Yayınları.
• Kemal Yakut, K. (2006). Arnavutluk Bağımsızlık Hareketinde Alfabe ve Eğitim Tartışmaları. A. Çaksu (Ed.). içinde Balkanlar’da İslâm Medeniyeti Milletlerarası Sempozyumu Tebliğleri, Sofya, 21-23 Nisan 2000 (29-53) İstanbul : İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi.
• Kurtuluş, R. (1991). Avrupa (Kıtada İslâmiyet) Maddesi, İslam ansiklopedisi, IV, İstanbul, TDV İslam Ansiklopedisi.
• Kuyucuklu, N. (1992). Bulgaristan Maddesi, İslam ansiklopedisi, VI, İstanbul, TDV İslam Ansiklopedisi.
• Lowry, H. W. (2008). Osmanlı Döneminde balkanların şekillenmesi 1350-1550. (Çev. Ahmet Cemal). İstanbul: Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları.
• Memişoğlu, H. (1995). Bulgaristan’da Müftülükler ve Şer'iyye Mahkemeleri. Vakıflar Dergisi. (27), 213-229.
• Menabit, C. S. (2010). Osmanlı öncesi ve Osmanlı zamanında Romanya’da Türk-Tatar varlığı. Kültür Evreni: Üç Ayda Bir Yayımlanan Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi. 2 (6), 226-229.
• Nureddin, M. (2016). Balkanlar’da (Makedonya’da) İslamiyet’in yayılmasında tekke, zaviye ve ziyaretgâhların önemi. M. S. Kafkasyalı (Ed.). içinde. Balkanlarda İslâm: Miadı Dolmayan Umut, II (155-186) Ankara: Tika Yayınları.
• Ocak, A. Y. (1999). Osmanlı İmparatorluğu’nda Marjinal Sûfilik: Kalenderîler. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Ocak, A. Y. (2002). Sarı Saltık Popüler İslâm’ın Balkanlar’daki Destanî Öncüsü (XIII. Yüzyıl). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Okiç, M. T. (1952). Sarı Saltuk’a ait bir fetva. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 1 (1), 48-58.
• Okiç, M. T. (1953). Bir tenkidin tenkidi. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 1 (2-3), 219-290.
• Osman Nuriler, O. (2016). Bulgaristan ve Yunanistan’da İslâm Eğitim Araştırmaları. içinde A. Erken (Ed.) Balkanlarda Din Eğitimi (7-12) İstanbul: DEM Yayınları.
• Öngören, R. (2002). Balkanlar’ın İslamlaşmasında Sûfîlerin Rolü. A. Çaksu (Ed.). içinde Balkanlar’da İslâm Medeniyeti Milletlerarası Sempozyumu Tebliğleri, Sofya, 21-23 Nisan 2000 (47-74) İstanbul : İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi.
• Özkanat, B. (2013). Avrupa Birliği’nin azınlık haklarına yaklaşımı: Romanya’daki Türk-Müslümanlar örneği. Ü. Güneş (Ed.). içinde. II. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi Bildiriler Kitabı - II (6-8 Mayıs 2013, Bursa) (445-460) Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Papastathis, C. (2008). Yunanistan. A. Köse & T. Küçükcan (Ed.). içinde. Avrupa Birliği Ülkelerinde Din-Devlet İlişkisi (275-296) İstanbul: İsam Yayınları.
• Popovic, Aleksandre. (1995). Balkanlarda İslâm. çev. Komisyon. İstanbul: İnsan Yayınları.
• Ruga, İ. (2017). XIV-XVI yüzyıllar arasında Arnavutluk’ta gayrimüslimler. İSTEM: İslâm, San‘at, Tarih, Edebiyat ve Mûsikîsi Dergisi.15 (29), 159-172.
• Selver, M. (2003). Balkanlarda stratejik yaklaşım ve Bosna. İstanbul: IQ Kültür-Sanat Yayıncılık.
• Şencan, H. (2012). Din ve Devlet İlişkileri. A. Yıldız (Y. Kor.). içinde. Karşılaştırmalı Anayasa Çalışmaları (371-395) Ankara: TBMM Basımevi.
• Şerif, İ. (2016). Balkanlarda İslâm’ın yaşanmasında müftülüklerin rolü ve etkisi. M. S. Kafkasyalı (Ed.). içinde. Balkanlarda İslâm: Miadı Dolmayan Umut, V (117-129) Ankara: Tika Yayınları.
• Temelat, N. (2012). Vatandaşlık Tanımı. A. Yıldız (Y. Kor.). içinde. Karşılaştırmalı Anayasa Çalışmaları (53-67) Ankara: TBMM Basımevi.
• Togan, A. Z. V. (1970). Umûmî Türk Tarihine Giriş I: En Eski Devirlerden 16. Asra kadar. İstanbul: İ. Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Vırmıça, R. (2016). Balkanların İslamlaşmasında Osmanlı Devleti’nin siyasi ve idari anlayışı-yapısı. M. S. Kafkasyalı (Ed.). içinde. Balkanlarda İslâm: Miadı Dolmayan Umut, II (379-388) Ankara: Tika Yayınları.
• Zengin, Z. S. (2004). İlk dönem vakfiyelerinden Serez’de Evrenuz Gazi’ye ait zâviye vakfiyesi. Vakıflar Dergisi. 28, 101-120.