Tanzimat Sonrası Gayrimüslimlerin Dini Mimari Faaliyetleri: Samsun Kasabası Kiliseleri (1866 – 1990)

Yıl 2022, Cilt: 8 Sayı: 15, 239 - 271, 29.09.2022

Vedia Derda Taşar

https://doi.org/10.31765/karen.1135734

Cited By: 1

Öz

Osmanlı’da Tanzimat’ın ilanıyla (1839) birlikte gayrimüslimlerin ibadethane ve okul gibi kamusal yapılarının inşasını kolaylaştıran kararlar, şehirlerde kendilerinin mimari faaliyetleri de arttırmıştır. Gayrimüslimler başta ibadethaneler olmak üzere, çok sayıda yapının inşası için hazırlamış oldukları mimari projelerle Babıali’ye başvuruda bulunmuşlardır. Bu başvurular Osmanlı tarafından kayıt altına alınmış, mahallinde yapılan incelemelerle tespitlerde bulunulmuş ve inşaları için ruhsat belgeleri hazırlanmıştır. Bu bağlamda gayrimüslimlerin ibadethane ve mektep inşalarına dair çok sayıda kaydın bulunduğu bir yer olarak Samsun önemli bir konumdadır. Samsun Kasabası’nda Tanzimat’ın ilanından sonra Milli Mücadele dönemine kadar (1914) beş kilise ve bununla birlikte kiliselere bağlı çok sayıda okul ve misafirhanenin inşasına izin verilmiştir. Gerek inşa mahalleleri gerekse de mimari özellikleri bakımından bu kiliseler, gayrimüslimlerin kent yapılanmasında ön plana çıkan yerlerini göstermesi bakımından önemlidir. Aktif şekilde ibadete açık olan bu yapılar, sonrasında siyasal ve politik nedenlerle önce işlevsel olarak dönüştürülmüş ya da biçimsel değişiklere uğramışlardır. Günümüze sadece bir yapının ulaşabildiği kiliselerin dönüşüm sürecinde de kent belleği içerisinde edindikleri yer özel ve farklı olmuştur.
Bu çalışma Tanzimat sonrası Samsun Kasabası’nda inşa edilen kiliseleri, inşa kararları, şehir yapılanmasındaki rolleri ve mimari nitelikleriyle konu edinmektedir. Çalışmada kiliseler aracılığıyla gayrimüslimlerin şehrin sosyal ve politik bağlamında yerlerinin tespit edilebilmesi amaçlanmıştır. Bu bağlamda öncelikle Tanzimat sonrası ilk kilisenin inşa edildiği 1866 tarihinden başlayarak kiliseler ve bunlarla birlikte yapımına izin verilen diğer yapılar Osmanlı arşiv belgeleriyle ve mevcut fotoğraflarıyla irdelenmiştir. 1914 sonrasında kiliselerin işlevsel ve biçimsel dönüşümleri ve şehir örgütlenmesinde yeni kullanım şekilleri, belgeler, gazete haberleri ve diğer yazılı dokümanlarla tespit edilerek ikinci bölümde aktarılmıştır. Her iki dönemin bulguları değerlendirme bölümünde analiz edilerek gayrimüslimlerin inşa izinleri, kent içerisinde yer seçimleri ve sosyokültürel etkileşimleri karşılaştırılmıştır. Sonuç olarak çalışma gayrimüslimlerin Samsun Kasabası’nda kaybolmuş olan kültürel mirasını açığa çıkarırken aynı zamanda bu mirasın süreç içerisindeki değer dönüşümü de tartışmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Gayrimüslim, Kilise, Osmanlı Mimarlık Tarihi, Samsun, Tanzimat

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Babıali Evrak Odası Evrakı (BEO), 1623/121725.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Babıali Evrak Odası Evrakı (BEO), 4131/309766.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dahiliye Emniyet-i Umumiye Emniyet Şubesi Evrakı (DH. EUM. EMN), 67/11.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Beşinci Şube (DH. EUM. 5. Şb), 81/29.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Beşinci Şube (DH. EUM. 5. Şb), 15/19.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye İkinci Şube (DH. EUM. 2. Şb), 69/13.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH. MKT), 2542/101.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH. MKT), 513/14.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dahiliye Nezareti Tesri-i Muamelat ve Islahat Komisyonu Evrakı Muamelat (DH. TMIK.M), 162/30.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi Evrakı (HR. MKT), 784/91.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Haritalar (HRT. h), 622.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İrade Adliye ve Mezahib (İ. AZN), 109/5.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İrade Adliye ve Mezahib (İ. AZN), 54/16.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İrade Adliye ve Mezahib (İ. AZN), 54/33.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İrade Adliye ve Mezahib (İ. AZN), 55/3.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İrade Adliye ve Mezahib (İ. AZN), 60/24.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İrade Dahiliye (İ. DH), 1167/91219.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İrade Defter-i Hakani (İ. DFE), 19/4.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İrade Defter-i Hakani (İ. DFE), 2/9.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İrade Hariciye (İ. HR), 270/16289.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İrade Maarif (İ. MF), 16/39.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Maarif Nezareti Mektubî Kalemi (MF. MKT), 634/3.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Şura-yı Devlet Evrakı (ŞD), 1853/3.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Şura-yı Devlet Evrakı (ŞD), 1854/27.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Şura-yı Devlet Evrakı (ŞD), 1858/10.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Şura-yı Devlet Evrakı (ŞD), 1858/4.
• Trabzon Vilayeti Salnamesi 1869 (1993), C 1, (Haz. Kudret Emiroğlu), Ankara: Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı Yayınları.
• Trabzon Vilayeti Salnamesi 1871 (1993), C 3, (Haz. Kudret Emiroğlu), Ankara: Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı Yayınları.
• Trabzon Vilayeti Salnamesi 1872 (1994), C 4, (Haz. Kudret Emiroğlu), Ankara: Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı Yayınları.
• Trabzon Vilayeti Salnamesi 1881 (1999), C 12, (Haz. Kudret Emiroğlu), Ankara: Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı Yayınları.
• Trabzon Vilayeti Salnamesi 1892 (2005), C 14, (Haz. Kudret Emiroğlu), Ankara: Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı Yayınları.
• Trabzon Vilayeti Salnamesi 1903 (2008), C 21, (Haz. Kudret Emiroğlu), Ankara: Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı Yayınları.
• Trabzon Vilayeti Salnamesi 1904 (2009), C 22, (Haz. Kudret Emiroğlu), Ankara: Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı Yayınları.
• “Depremde Hasara Uğrıyan Sinema”, Ahali, 21 İkinci Kânun 1944.
• “Samsun İzalei Şuyu Satış Memurluğundan”, Ahali, 15 1. Kânun 1944.
• “Vilayet Makamından”, Ahali, 11 İkinci Kânun 1939.
• “Vilayet Makamından”, Ahali, 21 İkinci Kânun 1944.
• “Vilayet Makamından”, Ahali, 8 Teşrinsani 1939.
• Bozkurt, Gülnihal (1989), Alman- İngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelişmelerin Işığı Altında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Siyasi Durumu (1839 - 1914), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kocaoğlu, Bünyamin (2014), “Samsun Türk Ocağı ve Halkevi (1923 – 1950)”, Gelenekten Moderniteye Samsun, (Ed. Osman Köse), Samsun: Canik Belediyesi Kültür Yayınları, 59 – 76.
• Bütün Yönleriyle Samsun (1978), 1. Kısım, Ankara: Nüve Matbaası.
• Güler, Ali (1998), “Osmanlı Devleti'nde Gayrimüslimlerin Din-İbadet, Egitim – Öğretim Hürriyetleri ve Bu Bakımdan "Kilise Defterleri"nin Kaynak Olarak Önemi (4 Numaralı Kilise Defteri'nden Örnek Fermanlar)”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, C 9/S.9, 155 – 175.
• Olgun, Hakan (2010), “Kilise Defterlerine Göre İstanbul’da Gayrimüslim Cemaatlerin Dini ve Sosyal Görünümü: Üç Numaralı Kilise Defteri Örneği”, Dinsel ve Kültürel Farklılıkların Bir arada Yaşaması: İstanbul Tecrübesi, (Ed. M.F. Arslan – M.V. Bilici), İstanbul, 223 – 233.
• İpek, Nedim-Yılmaz, Cevdet-Seylan, Ali (2016a), Fotoğraflarla Samsun (1840 – 1918), Samsun: Samsun Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Dairesi Başkanlığı.
• İpek, Nedim-Yılmaz, Cevdet-Seylan, Ali (2016b), Fotoğraflarla Samsun (1919 – 1959), Samsun: Samsun Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Dairesi Başkanlığı.
• Köse, Osman (2014), “Samsun’da Camiler, Mescitler ve Kiliseler (1923-1950)”, Gelenekten Moderniteye Samsun, (Ed. Osman Köse), Samsun: Canik Belediyesi Kültür Yayınları, 259 – 297.
• Öznülüer, Mervenur (2019), Samsun” Vilâyet Gazetesi’nin Samsun Basın ve Yayın Tarihindeki Yeri ve Önemi (1932-1939), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü.
• Samsun Belediyesi Halk Hizmetinde (1977), Ankara: Nüve Matbaası.
• Samsun Şehri İmar Plânı Raporu (1941), İstanbul: Hüsnütabiat Basımevi.
• Sarısakal, Baki (2011a), Samsun Eğitim Tarihi, Birinci Kitap, Samsun: Samsun Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Sarısakal, Baki (2011b), Samsun Eğitim Tarihi, İkinci Kitap, Samsun: Samsun Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Sarısakal, Baki (2007), Samsun Eğlence Tarihi, Samsun: Samsun Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Sarısakal, Baki (2008), Samsun’da Unutulmayan Olaylar, Birinci Kitap, Samsun: Samsun Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Serbestoğlu, İbrahim (2019), Tanzimat, Teftiş ve Canik Sancağında Modernleşme, Ankara: Gece Kitaplığı.
• Tanzimat, Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu (2020), (Ed. Halil İnalcık-Mehmet Seyitdanlıoğlu), İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Tarih Boyunca Samsun ve Samsun Belediyesi (1977), Ankara: Nüve Matbaası.
• Taşar, V. Derda (2021), “Osmanlı’da Dini Mimarinin Dönüşümü”, Milel ve Nihal Dergisi, S.18, 209 – 237.
• Taşar, V. Derda (2021), “Tanzimat Döneminde Azınlıklar ve Mimari: Samsun Örneği”, Tanzimat’tan Günümüze İmar ve Şehircilik Tarihi, (Ed. Musa Öztürk), Ankara: Bayındır Memur-Sen ve İdealkent Yayınları, 145 – 170.
• Vadala, R. (1944), Samsun Mazisi – Hali – İstikbali, (Çev. K. Sarıgöllü), Gaziantep: C. H. Partisi Basımevi.
• Yollacı, M. Emin (1998), XIX. Yüzyılda Canik (Samsun) Sancağı’nın Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• "Şark Ticaret Yıllığı - Annuaire Oriental. Banque Nationale de Grèce voir au verso. Zone franche de Salonique voir annonce page 505. 1936", (6.07.2021), https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/2925.
• “La fête Dieu en 1903 - Samsun 1903 Yortu Töreni - Celebration of Christian Feast in Samsun, dated 1903”, (14.02.2022), https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/201559.
• “Plan de Samsoun (Mer Noire) dressé spécialement par Y. Courdadji pour The Annuaire Oriental & Printing Co. Ltd. Intercalé dans son Annuaire Oriental 25me Année 1905”, (21.06.2021), https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/93726.
• “Tarih”, (14.02.2022). http://www.anadolukatolikkilisesi.org/samsun/tr/storia.pdf.