Abbâsîler Döneminde Kâdı'l-kudâtlık

Yıl 2018, Cilt: 5 Sayı: 1, 11 - 59, 30.06.2018

Yavuz Selim Göl

Öz

İslâm devletlerinin adalet teşkilatında meydana
gelen değişikliklerin en önemlilerinden birisi, kâdı’l-kudatlık
makamı/kurumunun ihdasıdır. 170/786 yılında ortaya çıkmış olan kurum, Abbâsî
devleti içerisinde önemli bir yer edinmiştir. Bu tarihten başlayarak,
halifeler, adalet teşkilatına ilişkin yetkilerini kademeli bir şekilde
kâdı’l-kudâtlara devretmişlerdir. Halifelerin siyasî gücü ve devletin
içerisinde bulunduğu durumun yanı sıra, toplumda meydana gelen mezhepsel
değişiklikler de kurumun gücünü doğrudan etkilemiştir. Kâdı’l-kudâtlık kurumunun, İslâm devlet teşkilatı ve
toplumundaki yansımalarının tespitinin amaçlandığı bu çalışmada, İslâm Tarihi
kaynakları başta olmak üzere, tabakât, terâcim kitapları ve hukuk kurumunu ele
alan eserler incelenerek, kâdı’l-kudâtların devlet ve toplum nezdindeki yerleri
tespit edilmiştir. Kâdı’l-kudâtlık kurumunun ilk kurulduğu dönemde daha
dar yetkilere sahip olduğu, halifenin danışmanı gibi görev yaptığı fakat Abbâsî devletinin son dönemlerine doğru daha geniş yetkilere sahip olduğu
görülmektedir. Bununla birlikte kâdı’l-kudât, toplum nazarında saygın bir yere
ve bağımsız bir hareket alanına sahip olmuştur. Diğer taraftan, bazı aile ve
mezhep mensuplarının, kâdı’l-kudâtlık görevinde daha fazla bulundukları da göze
çarpan hususlardan birisidir. Araştırmanın, başta İslâm Tarihi olmak üzere, İslâm
Hukuku, İslâm Kurumları Tarihi, İslâm Medeniyeti Tarihi gibi alanlarda çalışma
yapan araştırmacılara katkı sağlaması beklenmektedir.

 

Anahtar Kelimeler

Adalet, Abbâsîler, Kadı, Kâdı’l-kudât, Halife

Institution of Qadi al qudat at The Abbasid Period

Öz

        One of the most important changes in the justice organization of the Islamic states is the establishment of the qadi al qudat authority / institution. The institution, which emerged in 170/786 made an important place within the Abbasid state. Beginning from this date, the caliphs have transferred the powers of the justice organization to the qadi al qudats. In addition to the political power of the caliphs and the state, the sectarian changes that took place in the society directly affected the power of this institution. In this study it was aimed to determine the reflections of the qadi al qudat institution, the Islamic state organization and society, and examined the books on Islamic history, tabakât, terâcim books and the legal institution, and the positions of qadi al qudats in the state and community were determined. It appears that the qadi al qudat institution had a narrower authority in the first era, and acted as a consultant to the caliphs, but that the latter period of Abbasid’s had wider aut hority. However, qadi al qudat has a reputable place in society's sense and an area of independent action. On the other hand, the fact that some members of the family and denominations are more involved in the office of qadi al qudat. It is expected that the researcher will be able to make contributions to the researchers working in fields such as Islamic History, Islamic Law, History of Islamic Institutions, History of Islamic Civilization.

Anahtar Kelimeler

Justice, Abbasids, Qadi, Qadi al qudat, Caliph

Kaynakça

• Âdem. Ana Hatlarıyla İslâm Tarihi. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2011.
• Arslan, İhsan. Muktedir Billah Döneminde Abbâsîler. İstanbul: Okur Akademi Yayınları, 2014.
• Arslan, İhsan. “Abbâsî Devleti’nde Komutanların Siyasî ve İdarî Sahalardaki Etkileri: Mûnisü’l-Müzaffer Örneği”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 6, sy. 26, (2013): 57-76.
• Arslan, İhsan. “Ahmed b. Hanbel’in Siyasi Otorite Karşısındaki Tavrı”. Ma’rife, 12, sy. 3, (2012): 69-88.
• Atçeken, Zeki ve Bedirhan, Yaşar. Selçuklu Müesseseleri ve Medeniyeti Tarihi. Konya: Eğitim Kitabevi, 2004.
• Atçıl, Abdurrahman. “Mısır’da Adlî Teşkilat ve Hukuk (922- 931/1517-1525)”. İslâm Araştırmaları Dergisi. 38 (2017): 89-121.
• Avcı, Casim. İslâm Bizans İlişkileri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2015.
• Aydın, Ahmet. Klasik Dönemde Kadı (Hâkim) Maaşlarında İzlenen Politika ve Uygulamalar. Yüksek Lisans Tezi. Marmara Üniversitesi, 2004.
• Aydın, Mehmet Âkif. Türk Hukuk Tarihi, 5. baskı. İstanbul: Hars Yayıncılık, 2005.
• Barthold, W. ve Köprülü M. Fuâd. İslâm Medeniyeti Tarihi. 3. baskı. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1973.
• Bozkurt, Nahide. “Hârûnürreşîd”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 16: 258-261. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Bündârî, Imâdüddîn el-Kâtib el-İsfahânî. Zübdetü’n-Nusra ve Nuhbetü’l- Usra. trc. Kıvameddin Burslan. 3. baskı. Ankara: TTK Yayınları, 2016.
• Clot, Andre. Harun Reşid ve Abbâsîler Dönemi. trc. Nedim Demirtaş, Ankara: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2007.
• Dudu Kuşçu, Ayşe. Eyyûbî Devlet Teşkilatı. Ankara: TTK Yayınları, 2013.
• Dündar, Mahmut. “Mısır Eyyübîlerinde Eğitim ve Öğretim Faaliyetleri”. Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2014.
• Ekinci, Ekrem Buğra. “Osmanlı Devleti’nde Mahkemeler ve Kadılık Müessesesi Literatürü”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 3, sy. 5 (2015): 417-439.
• Enbârî, Abdürrezzak Ali. Mansıbu Kâdı’l-kudât fi’d-Devleti’l-Abbâsîyye. Beyrut: Dârü’l-Arabiyyeti li’l-Mevsûât, 1987.
• Erkan, Serdar. “Mısır’da Kurulan Türk Devletleri”. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi. 174, (Ankara, 2008): 99-122.
• Ezdî, Ebû Zekeriyyâ Yezid b. Muhammed b. İyas. Târîhu’l-Mevsıl. thk. Ali Habibe, Kahire: Lecnetü’l-İhyai’t-Türasi’l-İslâmi, 1967.
• Furat, Ahmet Hamdi. “Kâdılkudâtlık Müessesesinin Oluşumu ve İlk Kâdılkudâtlar”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 18 (İstanbul, 2008): 103-122.
• Genç, Reşat. Karahanlı Devlet Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2002.
• Güner, Ahmet. “Mâzyâr b. Kârin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28: 198-199. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Halife b. Hayyât, Ebû Amr b. Ebî Hübeyre el-Leysî el-Usfûrî. Târîhu Halife b. Hayyât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1995.
• Hasan İbrahim Hasan. Siyasî, Dinî, Kültürel ve Sosyal İslâm Târihi. trc. İsmail Yiğit-Sadreddin Gümüş. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1991.
• Hatîb el-Bağdâdî. Târîhu Bağdâd (Târîhu Medîneti’s-Selâm). thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1422/2001
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddin. Vefeyâtü’l-A’yân ve Enbâü Ebnâi’z- zamân. thk. İhsan Abbâs, Beyrut: Dâru Sâdır, 1994.
• İbn Hıbbân, Muhammed. es-Sîretü’n-Nebeviyye ve Ahbâru’l-Hulefâ. trc. Harun Bekiroğlu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmail b. Ömer. el-Bidâye ve’n-Nihâye. thk. Ali Şîrî. Basım yeri yok: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1988.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmail b. Ömer. el-Bidâye ve’n-Nihâye. trc. Mehmet Keskin, İstanbul: 1995.
• İbn Kutluboğa, Ebü’l-Fidâ Zeynüddin Kâsım. Tâcü’t-Terâcim fî Tabakâti’l- Hanefiyye. thk. Muhammed Ramazan, Beyrut: Dârü’l-Kalem, 1996.
• İbn Miskeveyh, Ebû Alî Ahmed b. Muhammed. Tecâribü’l-Ümem ve Teâkibü’l-Himem. thk. Ebü’l-Kâsım İmâmî, 2. Baskı, Tahran: Serûş, 2000.
• İbn Miskeveyh, Ebû Alî Ahmed b. Muhammed. Tecâribü’l-Ümem. trc. Kıvameddin Burslan. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2016.
• İbn Salâh, Takiyyüddin Ebû Amr Osman b. Abdirrahman. Mukaddime, thk. Muhyiddin Ali Necib, Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyyeti, 1992.
• İbn Tağrıberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâleddîn Yusuf. en-Nücûmu’z-Zâhira fî Mülûku Mısr ve’l-Kâhira. Kahire: 1381/1963.
• İbn Tayfûr, Ebü’l-Fadl Ahmed b. Tahir. Bağdâd fî Târîhi’l-Hilâfeti’l- Abbâsîyye. Beyrut: Mektebetü’l-Maârif, 1968.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahman. el-Muntazam fî Târîhi’l-Ümemi ve’l-Mülûk. thk. Muhammed Abdülkadir Atâ, Mustafa Abdülkadir Atâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahman. el-Muntazam fî Târîhi’l-Ümem’de Selçuklular. trc. Ali Sevim. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
• İbnü’l-Esîr, İzzüddin Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed. el-Kâmil fi’t Târîh, thk. Ömer Abdüsselâm Tedmûrî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-Arabî, 1997.
• İbnü’l-Murtazâ, Ahmed b. Yahya. Kitâbü’t-Tabakâti’l-Mu’tezile. thk. Susanna Diwald Wilzer, Beyrut: 1961.
• İbnü’l-Verdâ, Zeynüddin Ömer b. Muzaffer. Târîhu İbnü’l-Verdâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1417/1996.
• Janos, Jany. “Persian Influence on the Islamic Office of Qadi al-qudat: A Reconsideration”. Jerusalem Studies in Arabic and Islam 34, (2008): 149-168.
• Jokisch, Benjamin. Islamic Imperial Law: Harun al-Rashid’s Codification Project. Berlin: Walter de Gruyter, 2007.
• Joseph, Van Ess. “Political Ideas in Early Islamic Religious Thought”. British Journal of Middle Eastern Studies. 28/2, (2001): 151-164.
• Kalkaşendî, Ebü’l-Abbâs Ahmed. Subhü’l-A’şâ fî Sınâati’l-İnşâ. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1340/1922.
• Kallek, Cengiz. “Kindî, Bişr b. Velîd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26: 39-40. İstanbul: TDV Yayınları, 2002.
• Kan, Kadir. Abbâsîler’in Birinci Asrında Bağdâd. Doktora Tezi, Uludağ Üniversitesi, 2010.
• Kandemir, M. Yaşar. “Ebü’l-Bahterî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10: 297. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Kara, Seyfullah. Selçuklular’ın Dinî Serüveni. İstanbul: Şema Yayınları, 2006.
• Kindî, Ebû Ömer Muhammed b. Yusuf. el-Vülât ve’l-kudât. Thk. Muhammed Hasan Muhammed, Ahmed Ferîd Mezîdî, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 2003.
• Koca, Ferhat. Ahmed bin Hanbel. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2008.
• Koçinkağ, Mansur. “Hicrî İlk İki Asırda Irak’ta Görev Yapan Kadılar”. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. Sy. 17, (2017): 27-44.
• Kurt, Hasan. Türk İslâm Dönemine Geçişte Tahiroğulları. Ankara: Araştırma Yayınları, 2002.
• Kureşî, Abdülkâdir b. Ebi’l-Vefâ. el-Cevâhiru’l-Mudiyye fî Tabakâti’l- Hanefiyye. 2. baskı. thk. Abdülfettâh Muhammed. Basım yeri yok: Hicr Yayınevi, 1993.
• Küçükaşçı, Mustafa Sabri. “Kâdir Billah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24:127,128. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Merçil, Erdoğan. “Besâsîrî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5: 528-529. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Merçil, Erdoğan, “Gazneliler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13: 480-484. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Merçil, Erdoğan, “Selçuklular”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36: 389-392. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Mes’ûdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Hüseyn b. Ali. Mürûcu’z-Zeheb, tashih: Kemal Hasan Mer’î. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 2007.
• Mez, Adam. Onuncu Yüzyılda İslâm Medeniyeti, 3. baskı. trc. Salih Şaban, İstanbul: İnsan Yayınları, 2014.
• Muhammed Hudari Bek. Muhadarat Târîhi’l-Ümemi’l-İslâmiyye (ed-Devletü’l-Abbâsîyye). Beyrut: Dârü’l-Meârif, ts. Özafşar, Mehmet Emin. İdeolojik Hadisçiliğin Târihî Arkaplanı. 2. baskı. Ankara: Otto Yayıncılık, 2015.
• Özaydın, Abdülkerim. “Karahanlılar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24: 404-412. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Özaydın, Abdülkerim. “Muktefî Liemrillâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31: 145-146. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Özaydın, Abdülkerim. “Mühtedî Billâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31: 527-528. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Özaydın, Abdülkerim. “Müktefî Billâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31: 534-536. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Özaydın, Abdülkerim. “Müstaîn Billâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32: 112-113. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Özaydın, Abdülkerim. “Müstekfî Billâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32: 139-140. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Özen, Şükrü. “Yahya b. Eksem”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43: 249-251. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Özkuyumcu, Nadir. “İbn Ebi’ş-Şevârib”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: 1999, 29: 473.
• Öztürk, Murat. “Zâhir Biemrillâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44: 92-93. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Reşîdü’d-dîn, Fazlullah. Câmiu’t-Tevârîh (Selçuklu Devleti). trc. Erkan Göksu; H. Hüseyin Güneş. İstanbul: Selenge Yayınları, 2010.
• Safedî, Ebu’s-Safâ Salahuddîn Halîl. el-Vâfî bi’l-Vefeyât. thk. Ahmed Arnavut. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâs, 2000.
• Safiyye, Saâde. “Tetavvuru Mansıbi Kâdı’l-kudât fi’l-Fetreteyni’l-Büveyhîyye ve’s-Selcûkiyye”. Târîhu Bağdâdi’l-İctimâî. Beyrut: Dâru Emvâc, 1988.
• Saymerî, Ebû Abdillah Hüseyn b. Ali b. Muhammed b. Ca’fer. Ahbâru Ebî Hanife ve Ashâbihî. 2. baskı. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1405/1985.
• Schacht, Joseph. “Hukuk ve Adalet”. İslâm Tarihi Kültür ve Medeniyeti. ed. Peter Malcolm Holt, A. K. S. Lambton, Bernard Lewis, 2. baskı, trc. Hamdi Aktaş vd., İstanbul: Kitabevi Yayınları, 1997, 85-110.
• Sevim, Ali. Merçil, Erdoğan. Selçuklu Devletleri Tarihi. 2. baskı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
• Sübkî, Tâcü’ddîn Ali b. Abdilkâfî. Tabakâtü’ş-Şâfiiyye el-Kübrâ. thk. Mahmûd Muhammed et-Tanâhî, Abdülfettah Muhammed Hulv. Basım yeri yok: Dâru İhyâ-i Kütübi’l-Arabiyye, 1993.
• Şebârû, Muhammed Isâm. Kâdı’l-kudât fi’l-İslâm. 2. baskı. Beyrut: Dârü’n-Nehda el-Arabiyye,1992.
• Şeşen, Ramazan. “Eyyûbîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12: 20-31. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Şîrâzî, Ebû İshak İbrahim b. Ali. Tabakâtu’l-Fukahâ. thk. İhsan Abbâs. Beyrut: Dâru’r-Râidi’l-Arabî, 1970.
• Şulul, Kasım. İbn Haldun’a Göre İslâm Medeniyeti. 2. baskı. İstanbul: İnsan Yayınları, 2013.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’l-Ümem ve’l-Mülûk. Beyrut, ts. Tenûhî, Ebû Alî el-Muhassin b. Alî b. Muhammed el-Kâdî. Nişvâru’l- Muhâdara. 2. baskı. Beyrut: Dâru Sâdır, 1995.
• Turan, Osman. Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm Medeniyeti. 8. baskı, İstanbul: Ötüken Yayınları, 2003.
• Uzun, Mustafa. “Câize”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7: 28-29. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Üstüvâî, Ebü’l-Alâ Sâid b. Muhammed b. Ahmed. Kitâbü’l-İ’tikâd. thk. Seyit Bahcıvan, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Vekî, Muhammed b. Halef b. Hayyân. Ahbâru’l-Kudât. thk. Mustafa Merâğî, Kahire: 1947-1950.
• Vikor, S. Knut. “Between God and the Sultan”. A History of Islamic Law. New York: Oxford University Press, 2005.
• Ya’kûbî, Ahmed b. Ebî Ya’kûb b. Cafer . Târîhu’l-Ya’kûbî. Thk. Abdülemir Mihna, Beyrut: Şirketü’l-Alâmî, 2010.
• Yalçın, M. Fatih. Bahrî Memlükler Döneminde Dımaşk Kâdılkudâtları (1266-1382). Konya: Aybil Yayınları, 2016.
• Yaşar, Serkan. Abbâsîler’in İlk Döneminde İktidar ile Ulema Arasındaki İlişkiler. Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2011.
• Yeniçeri, Celal. “Mezâlim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29: 515-518. İstanbul: TDV Yayınları, 2004.
• Yıldız, Hakkı Dursun. “Afşin, Haydar b. Kâvûs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1: 441-442. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Yücesoy, Hayrettin. “Mihne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30: 26-28. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Yazıcı, Nesimi. İlk Türk İslâm Devletleri Tarihi. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1992.
• Zehebî, Şemsüddin Muhammed. Târîhu’l-İslâm ve Vefeyâtü’l-Meşâhiri ve’l-A’lâm. Beyrut: Dâru’l-Kitâbü’l-Arabî, 1407/1987.
• Zehebî, Şemsüddin Muhammed. el-İber fî Haberi men Ğaber. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts. Zehebî, Şemsüddin Muhammed. Siyerü A’lâmi’n-Nübelâ. 3. baskı. thk. Şuayb Arnavut ve Hüseyn el-Esedî, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.