TİTİZ, YÜKSEK VE YÜKSELMEK KELİMELERİNİN ETİMOLOJİSİ ÜZERİNE

Yıl 2024, Sayı: 33, 1 - 17, 11.06.2024

Hami Akman

https://doi.org/10.56597/kausbed.1389770

Öz

Etimoloji kelimesi, Eski Yunancada êtümos “gerçek” lógos “bilgi; mana” kelimelerinin bir araya gelmesiyle oluşmuştur. Gerçek mana ya da gerçek mana bilgisi gibi bir anlama gelen bu birleşik, Türkçeye köken bilgisi ya da köken bilimi olarak tercüme edilmiştir. Bir kelimenin gerçek ve asıl manasına ulaşmak aslında onun köküne ulaşmak demektir. Türkçede bir kelimenin köküne ulaşmanın belli kuralları vardır. Bunlar, kök olan kelime ile türevi arasında anlam, ses ve şekil bilgisi açısından uyumun kuvvetli olmasıdır. Türkçe ile ilgili bugüne kadar bazı etimolojik çalışmalar yapılmıştır. Türk dilinin ilk karşılaştırmalı etimolojik sözlüğü Vámbéry’e aittir; ancak çağdaş Türkçenin etimolojik sözlüklerden ilk ve en önemlisi Marti Résénen’in Türk Dillerinin Etimoloji Sözlüğü Üzerine Bir Deneme adlı eseridir. Sir Gerard Clauson’un 1972’de yayımlanan An Etymological Dictionary Of Pre-Thirteenth-Century Turkish adlı sözlüğüyse, Türkçenin etimolojik sözlükçülüğünde bir dönüm noktasıdır. Bir dilde üzerinde çalışılan en zorlu alanlardan birisi etimolojik araştırmalardır. İşte bu çalışmada titiz, yüksek ve yüksel- kelimelerinin etimolojileri ele alınmıştır. Titiz kelimesi “deşmek, deşelemek “yün, pamuk vb.ni tellere ayırarak kabartmak; elle çok küçük parçalara ayırmak” anlamlı dit- ~ tit- anlamlı fiilden türerken; yüksek ve yüksel- kelimeleri ise üst kelimesinden türemiştir. Çalışmada, söz konusu kelimelerle alakalı kendi etimolojik önerilerimize yer vermeden önce tarihî metinlerde ve çağdaş Türk lehçelerindeki tanıklarına yer verilip bazı araştırmacıların bunlarla ilgili etimolojik açıklamaları hakkında bilgi verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Etimoloji, titiz, yüksek, yükselmek

Kaynakça

• Arat, R.R. (1979). Kutadgu Bilig III indeks (Haz. Kemal Eraslan, Osman F. Sertkaya, Nuri Yüce). Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Ayverdi, İ. (2005). Kubbealtı lugatı. Kubbealtı Yayınları.
• Banguoğlu, T. (2011). Türkçenin grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bilgen, İ. (1989). Dîvānu Luġāti’t-Türk’te söz yapımı. [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
• Caferoğlu, A. (1955). “Anadolu ağızlarındaki metathése gelişmesi”, Türk Dili Araştırma Yıllığı Belleten, s. 1-7.
• Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford Press.
• Çağbayır, Y. (2007). Ötüken Türkçe sözlük. Ötüken Neşriyat.
• Demirci, K. (2019). Oksford’un öküzü (kelimelerin şaşırtıcı kökenleri). Anı Yayıncılık.
• Efendioğlu, S., İşcan, A. (2010). “Türkçe ses bilgisi öğretiminde ses olaylarının sınıflandırılması”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 43, s. 121-143.
• Ercilasun, A. B., Akkoyunlu, Z. (2018). Dîvânu Lugâti’t-Türk (giriş-metin-çeviri-notlar-dizin). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eren, H. (2020). Türk dilinin etimolojik sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation a functional approach the lexicon I-II. Wiesbaden.
• Gülensoy, T. (2018). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü. Bilge-Kültür-Sanat.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ersöz, S. (2018). “Türkçede göçüşme: tanım ve tasnif”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 7(4), s. 2189-2203.
• Gabain, A. V. (2007). Eski Türkçenin grameri (Çev. Mehmet Akalın). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hacıeminoğlu, N. (2016). Türk dilinde yapı bakımından fiiller (en eski Türkçe metinlerden zamanımıza kadar -yazı dilinde-). Bilge-Kültür-Sanat.
• Hatiboğlu, V. (1978). Dilbilgisi terimleri sözlüğü. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları.
• Hengirmen, M. (2019). Dilbilgisi ve dilbilim terimleri sözlüğü. Engin Yayınevi.
• Hunutlu, Ü. (2018). “Türkçede “k->g- ve t->d-” değişimleri ve aykırılıkları üzerine düşünceler”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 63, s. 161-186.
• Karaağaç, G. (2013). Türkçenin dil bilgisi. Akçağ Yayınları.
• Karahan, L. (2022). Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kırbaç, S. (2012). “Etimolojiye metatezle yaklaşım ve ‘kırbaç’ kelimesinin etimolojisi”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 34(34), s. 91-100.
• Korkmaz, Z. (2017). Dil bilgisi terimleri sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2017). Türkiye Türkçesi grameri -şekil bilgisi-. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kök, A. (2016). “Modern Oğuz Türkçesi diyalektlerinde göçüşme”, 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum Bilimleri ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 5(15), 406-430).
• Kültür Bakanlığı Yayınları, (1991). Karşılaştırmalı Türk lehçeleri sözlüğü.
• Nişanyan, S. (2018). Nişanyan sözlük Çağdaş Türkçenin etimolojisi. Liber Plus Yayınları.
• Paçacıoğlu, B. (2016). VIII-XVI. Yüzyıllar arasında Türkçenin sözcük dağarcığı. Kesit Yayınları.
• Ölmez, M. (1998). “Etimoloji sözlükleri”, Kebikeç, 6, s. 175-182.
• Sertkaya, O.F. (2018). Kelime dağarcığımızdan etimoloji araştırmaları. Akçağ Yayınları.
• Sevinçli, V. (2017). “Y” ünsüzü ve işlevleri”, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 38, s. 45-54.
• Şen, S. (2023). Etimolojinin izinde (kelimeden kültüre seyahatler). Ötüken Neşriyat.
• Şirin, H. (2019). Sözcük hikâyeleri (sözlerde saklı kültür). Bilge Kültür Sanat.
• Stachowski, M. (2011). Etimoloji. Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Taş, İ. (2015). Kutadgu Bilig’de söz yapımı (2. Baskı). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, Ş. (2015). İştikakçının köşesi (Türk dilinde kelimelerin ve eklerin hayatı üzerine denemeler). Dergâh Yayınları.
• Tekin, T. (2016). Orhon Türkçesi grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tietze, A. (2021). Tarihî ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugati. Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA) Yayınları.
• Topaloğlu, A. (2019). Karşılaştırmalı dil bilgisi terimleri sözlüğü. Dergâh Yayınları.
• Toparlı, R., Vural, H. & Karaatlı, R. (2007). Kıpçak Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu, (2011). Türkçe sözlük.
• Türk Dil Kurumu Yayınları, (2019). Derleme sözlüğü (O-T).
• Yüce, N. (2014). Mukaddimetü’l-edeb. Türk Dil Kurumu Yayınları.