Fârâbî’de Felsefe Tarihi Teorisi: Dil ve Dinin Tekâmülünde Felsefenin Tarihselliğinin İpuçları

Yıl 2017, Sayı: 29, 47 - 64, 30.10.2017

Fatma Zehra Pattabanoğlu

https://doi.org/10.20981/kaygi.342170

Öz

İslâm dünyasında felsefe tarihçiliği hakkında ilk dikkat çeken kişi Fârâbî’dir. Aslında onun felsefe tarihine dair kurgusu, tarih felsefeciliği olarak da görülebilir. Tarih felsefesi de tarihin düşünceye dayalı söylemleri olarak kabul edilebilir. Bu söylemin oluşmasında dil, felsefe ve din önemli etkenlerdir. Nitekim dil insanın düşünceye dair ilişkilerini sağlayan araç olmasının yanında, tarihsel bir varlıktır. Tarih nasıl insanla başlıyorsa dil, felsefe ve din de insanla başlar. Bu bağlamda aralarındaki öncelik ve sonralık sıralaması bir taraftan tarihsel bir bakış açısı olmakla birlikte, diğer taraftan varlıkla ilgili meseleleri içerdiği için metafizikseldir. Fârâbî’ye göre zaman bakımından önce dil, sonra felsefe, daha sonra da din vuku bulmuştur. Filozof Kitâbu’l-Hurûf adlı eserinde dil, felsefe ve din arasındaki bu ardışıklığı, zamansal bir felsefe tarihi kuramı oluşturarak ifade etmektedir. Tahsîlu’s-Saâda adlı eserinde ise felsefenin milletler arasında nasıl geliştiğini ve el değiştirdiğini gösteren mekânsal bir felsefe tarihi teorisi oluşturmaya çalışmaktadır. Böylece önce gelen sonra geleni anlamlı kılmakta, onun yerini sağlamlaştırmaktadır. Yani felsefenin evrimsel olarak gelişmesi ona tâbi olan dinin de hakikat ve mahiyetini bir anlamda biçimlendirmektedir. Burada dilin, felsefenin ve dinin ortaya çıkışı, tarihsel zorunluluğun neticesi olması bakımından bir toplumun medeni olabilmesinin şartlarını da taşımaktadır. Dolayısıyla çalışmamızda Fârâbî’nin felsefe tarihi düşüncesinin bu minvalde nasıl oluşturmaya çalıştığı ele alınacak, muhtelif kavramlar ve olgular çerçevesinde mesele tartışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Felsefe Tarihi, Fârâbî, Dil, Din, Felsefe

Kaynakça

• ALPER, Ö. Mahir (2000). İslâm Felsefesinde Akıl-Vahiy Felsefe-Din İlişkisi, İstanbul: Ayışığı.
• ALPER, Ö. Mahir (2012). Felsefenin Doğası, İstanbul: Litera.
• ARISTOTELES (1993). Poetika, Çev. İsmail Tunalı, İstanbul: Remzi.
• ARISTOTELES (1996). Metafizik, Çev. Ahmet Arslan, İstanbul: Sosyal.
• ARSLAN, Ahmet (2011). İlkçağ Felsefe Tarihi, c.I, İstanbul: İ. Bilgi Üniversitesi.
• BIÇAK, Ayhan (1999).Tarih Bilimi: Aristoteles’te Tarihin Temellendirilişi, İstanbul: Çantay.
• BIÇAK, Ayhan (2004). Tarih Düşüncesi: Tarih Felsefesinin Oluşumu, c. III, İstanbul: Dergah.
• BOER, T. J. (1960). İslâm’da Felsefe Tarihi (Gecshichte der Philosophie im Islam), Çev. Yaşar Kutluay, Ankara: Balkanoğlu.
• CÂBİRÎ, Muhammed Âbid (2000). Felsefî Mirasımız ve Biz (Nahnu ve’t-Turâs), Çev. Said Aykut, İstanbul: Kitabevi.
• COLLINGWOOD, R. G. (1990). Tarih Tasarımı, Çev. K. Dinçer, İstanbul: Ara.
• COLLINGWOOD, R. G. (2000). Tarih Felsefesi Üzerine Denemeler, Çev. Erol Özvar, Haz. William Debbins, İstanbul: Ayışığı.
• ÇÜÇEN, Kadir, M. Z. ZAFER ve A. ESENYEL (2011). Varlık Felsefesi, Bursa: Ezgi.
• DURUSOY, Ali (2005). “Fârâbî’de Bilim Felsefe ve Mille Bağlamında Mantık”, Uluslararası Fârâbî Sempozyumu Bildirileri içinde (65-76), Ankara: Elis.
• FÂRÂBÎ (1968). Kitâbu’l-Mille, Thk. Muhsin Mehdi, Beyrut: Dâru’l-Meşrık.
• FÂRÂBÎ (1983). Tahsîlü’s-Saâda, Thk. Cafer Ali Yasin, Beyrut: Dârü’l-Endülüs.
• FÂRÂBÎ (1987). Fusûlü’l-Medeni, Çev. Hanifi Özcan, İzmir: D.E.Ü.
• FÂRÂBÎ (1990a). İhsâu’l-Ulûm, Çev. Ahmet Ateş, İstanbul: MEB.
• FÂRÂBÎ (1990b). el-Medînetü’l-Fâzıla, Çev. Nazif Danışman, İstanbul: MEB.
• FÂRÂBÎ (1990c). et-Tavtıetü fi’l Mantık, Çev. Mübahat T. Küyel, Fârâbî’nin Bazı Mantık Eserleri (19-31 Arapça metniyle birlikte) içinde, Ankara: AKM.
• FÂRÂBÎ (2002). Kitâbu’l-Mille, Çev. Fatih Toktaş, “Fârâbî’nin Kitâbu’l-Mille Adlı Eserinin Takdim ve Çevirisi”, Dîvân İlmi Araştırmalar içinde, 12 (1), 247-273.
• FÂRÂBÎ (2005a). Kitâbü’l-Cem’ Beyne Re’yeyi’l-Hâkimeyn Eflâtûn el-İlâhî ve Aristûtâlis, Çev. Mahmut Kaya, İslâm Filozoflarından Felsefe Metinleri (151-181) içinde, İstanbul: Klasik.
• FÂRÂBÎ (2005b). Risâle Fimâ Yenbaği en Yukaddeme Kable Teallümi’l-Felsefe, Çev. Mahmut Kaya, İslâm Filozoflarından Felsefe Metinleri (109-116) içinde, İstanbul: Klasik.
• FÂRÂBÎ (2008). Kitâbu’l-Hurûf, Çev. Ömer Türker, İstanbul: Litera.
• FÂRÂBÎ (2012a). Kitâbu’l-Burhân, Çev. Ömer Türker, Ö. Mahir Alper, İstanbul: Klasik.
• FÂRÂBÎ (2012b). es-Siyâsetü’l-Medeniyye, Çev. Mehmet S.Aydın-A.Şener-M.R.Aras, İstanbul: Büyüyen Ay.
• FÂRÂBÎ (2012c). Tahsîlü’s-Saâda, Çev. Ahmet Arslan, Ankara: Divan.
• GÖKBERK, Macit (1990). Felsefe Tarihi, İstanbul: Remzi.
• HAKLI, Şaban (2005). “Fârâbî’de Din-Felsefe İlişkisi Bağlamında Din Dilinin Yapısı”, Uluslararası Fârâbî Sempozyumu Bildirileri içinde (303-314), Ankara: Elis.
• İBN HALDUN (1988). Mukaddime, İstanbul: MEB.
• KORKUT, Şenol (2015). “Fârâbî’de Dil ve Düşüncenin Gelişim Aşamaları”, Kutatgubilig, 28 (Ekim), 25-48.
• KUNDAKÇI, Deniz (2016). Max Weber, İstanbul: Say.
• KUTLUER, İlhan (2001), Felsefe Tasavvuru, İstanbul: İz.
• KUTLUER, İlhan (2005). “Fârâbî’nin Felsefesinde Sosyo-Politik, Entelektüel ve Dinî Hayatın Bütünlüğü”, Uluslararası Fârâbî Sempozyumu Bildirileri içinde (283-294), Ankara: Elis.
• KUTLUER, İlhan (2012). Yitirilmiş Hikmeti Ararken, İstanbul: İz.
• ÖZDEMİR, Muhammet (2014). “Fârâbî ve İbn Sînâ’da Felsefe Tarihi Kurgusu ve İslâm’da Felsefenin Konumu”, Turkish Studies, 9(4), 901-926.
• ÖZLEM, Doğan (2010). Başlıksız, Türkiye’de/Türkçede felsefe üzerine konuşmalar içinde (73-119), Haz. Cüneyt Kaya, İstanbul: Küre.
• ÖZLEM, Doğan (2015). Tarih Felsefesi, İstanbul: Notos.
• SADEDDİN, Orhan (1930). Felsefe Tarihi Usulü, İstanbul: Devlet.
• ŞULUL, Kasım (2008). İslâm Düşüncesinde Tarih Tasavvuru ve Usulü, İstanbul: İnsan.
• TEKİN, Ali (2009). Fârâbî’de Felsefenin Serüveni, Ankara: Araştırma.
• TERKAN, Ferrullah (2007). Çatışmanın Dinamikleri-Din ve Felsefe Uzlaşmazlığı Üzerine, Ankara: Elis.
• TÜRKER, Sadık (2002). “Fârâbî’de Dil ve Mantık İlişkisi”, Kutatgubilig, I (1), 137-175.