“СТАТУС ОБЩЕСТВО”: СОЦИОЛОГИЧЕСКИЙ ПОДХОД К ГЁБЕКЛЫ ТЕПЕ И КАРАХАН ТЕПЕ В КОНТЕКСТЕ СОЦИАЛЬНОЙ СТРАТИФИКАЦИИ

Yıl 2022, Sayı: 56, 122 - 142, 27.12.2022

Orhan Ayaz , Bahattin Çelik , Fatma Çakmak

https://doi.org/10.17498/kdeniz.1186376

Cited By: 4

Öz

Гёбекли-Тепе и неолитические холмы вокруг Урфы, выявленные в результате наземних обследований, предоставляют богатые данные о переходе человечества от охотнико-собирательского к оседлым и полуоседлым земледельческим обществам. К этому переходному периоду можно отнести большинство институциональных основ современных обществ. Социальная теория, на которую сильно повлияла парадигма “неолитической революции”, игнорировала этот переходный период. Социологическая мысль, начиная с преисторического периода, классифицирует общества охотнико-собирателями и земледельцами и исходит из аксиомы, согласно которой общества охотников-собирателей эгалитарны, а сельскохозяйственные общества иерархичны. С другой стороны, археологические исследования, обращаясь к иерархической “природе” неолитических обществ, не получают достаточной пользы от относительно богатого теоретического фона социологии. В результате становится важным, чтобы две дисциплины работали в сотрудничестве. В этом исследовании будет подчёркивается, что в течение указанного переходного периода эгалитарные группы охотников-собирателей жили в относительно длительный переходный период до классового расслоения, происходящего из экономики и они прошли через иерархический социальный порядок, основанный на социальном престиже, а не на экономическом неравенстве. В связи с этим, будет принята во внимание веберовская концепция статуса, которая подчеркивает различные виды неравенства, а не марксовая концептуализация классового разделения, основанного на владении средствами производства. Общество Гёбекли-Тепе было бесклассовым, но иерархическим обществом, основанным на статусе. В нижеследующей статье указывается, что в отличие от основного утверждения анализа социальных конфликтов, символический мир, который выражает социальную иерархию в культуре Гёбекли-Тепе, выполняет важные функции, обеспечивающие неолитический образ жизни. Наряду с этим, обеспечивает осмысленное объяснение социального мира не вызывая механизм эксплуатации против части неолитического общества.

Anahtar Kelimeler

Гёбекли Тепе, Карахан Тепе, Таш Тепелер, неолитическая иерархия, статус

“STATÜ TOPLUMU”: GÖBEKLİ TEPE VE KARAHAN TEPE’Yİ TOPLUMSAL TABAKALAŞMA BAĞLAMINDA SOSYOLOJİK DÜŞÜNMEK

Öz

Göbekli Tepe ve devamında yüzey araştırmalarıyla tespit edilen Urfa civarındaki Neolitik tepeler, insanoğlunun avcı-toplayıcı gruplardan yerleşik ve yarı yerleşik tarım toplumlarına geçiş süreci için oldukça zengin veri sağlamaktadır. Günümüz toplumların kurumsal temellerinin çoğunu bu geçiş sürecine kadar götürmek mümkündür. Büyük oranda “Neolitik Devrim” paradigmasından etkilenen sosyal teori bu geçiş sürecini göz ardı etmiştir. Sosyolojik düşünce, toplumları geriden başlayarak avcı-toplayıcı ve tarım toplumları şeklinde kategorize edip, avcı-toplayıcı toplumların eşitlikçi olduğu ve tarım toplumlarının hiyerarşik olduğu aksiyomundan hareket etmektedir. Diğer taraftan arkeolojik çalışmalar da, Neolitik toplumların hiyerarşik “doğasına” değinmekle birlikte sosyolojinin görece zengin teorik arka planından yeterince yararlanmamaktadır. Sonuç olarak iki disiplinin işbirliği içinde çalışması önemli hale gelmektedir. Bu çalışma eşitlikçi avcı-toplayıcı grupların, kaynağını ekonomiden alan sınıf temelli tabakalaşmasından önce nispeten uzun bir geçiş süreci içinde yaşadıklarını ve söz konusu geçiş sürecinde ekonomik eşitsizlikten ziyade sosyal prestij temelinde bir hiyerarşik toplum düzeninden geçtiklerini vurgulayacaktır. Bunun için Marx’ın üretim araçları sahipliğine dayanan sınıfsal bölünme kavramsallaştırmasından ziyade farklı eşitsizlikleri vurgulayan Weber’in statü kavramından hareket edilecektir. Göbekli Tepe toplumu sınıfsız bir toplumdu fakat statü temelinde hiyerarşik bir toplumdu. Göbekli Tepe kültürünü paylaşan toplumları ideolojik temelde prestijli statülere sahip birey ve grupların olduğu “statü toplumu” olarak tanımlamak mümkündür. Bu senaryoda bazı kişiler dünyayı anlamlı hale getiren mitolojik anlatıyı tekellerinde bulundurdukları için diğerlerinden daha prestijli konum elde ederek toplumsal farklılaşmaya neden olmaktaydı. Makale sosyal çatışma analizinin temel iddiasından farklı olarak Göbekli Tepe kültüründe sosyal hiyerarşiyi ifade eden sembolik dünyanın, Neolitik toplumun bir kısmı aleyhine bir sömürü mekanizmasına neden olmaktan ziyade toplumsal dünyanın anlamlı bir açıklamasını sunmasının yanında Neolitik yaşam tarzına imkân sağlayan önemli fonksiyonlara sahip olduğunu tartışacaktır.

Anahtar Kelimeler

Göbekli Tepe, Karahan Tepe, Taş Tepeler, Neolitik Dönem’de hiyerarşi, statü

“STATUS SOCIETY”: SOCIOLOGICAL THINKING OF GÖBEKLI TEPE AND KARAHAN TEPE IN THE CONTEXT OF SOCIAL STRATIFICATION

Öz

Göbekli Tepe and the Neolithic sites around Urfa, which were identified by surveys, provide rich data for the transition of human beings from hunter-gatherer groups to settled and semi-settled agricultural societies. It is possible to trace most of the institutional foundations of today's societies to this transition period. Social theory, which was heavily influenced by the "Neolithic revolution" paradigm, ignored this transitional period. Sociological thought categorizes societies as hunter-gatherer and agricultural societies starting from the back and moves from the axiom that hunter-gatherer societies are egalitarian and agricultural societies are hierarchical. On the other hand, archaeological studies, while addressing the hierarchical "nature" of Neolithic societies, do not sufficiently benefit from the relatively rich theoretical background of sociology. As a result, it becomes important that the two disciplines work in cooperation. This study will emphasize that egalitarian hunter-gatherer groups lived in a relatively long transition period before class-based stratification originating from the economy, and that they went through a hierarchical social order based on social prestige rather than economic inequality during this transition period. For this, Weber's concept of status, which emphasizes different inequalities, rather than Marx's conceptualization of class division based on the ownership of the means of production, will be taken into consideration. Göbekli Tepe society was a classless society, but a hierarchical society based on status. It is possible to define societies that share Göbekli Tepe culture as "status society" in which individuals and groups have prestigious status on an ideological basis. In this scenario, some people had a more prestigious position than others because they monopolized the mythological narrative that made the world meaningful, causing social differentiation. Unlike the main claim of social conflict analysis, the article will argue that the symbolic world, which expresses the social hierarchy in Göbekli Tepe culture, has important functions that enable the Neolithic lifestyle, besides providing a meaningful explanation of the social world rather than causing an exploitation mechanism against a part of the Neolithic society.

Anahtar Kelimeler

Göbekli Tepe, Karahan Tepe, Taş Tepeler, hierarchy in the Neolithic Period, status

Kaynakça

• REFERENCES Abélès, M. (2020). Devletin Antropolojisi (N. Ökten, Çev.). Dipnot Yayınları.
• Banning, E. B. (2011). So Fair a House Göbekli Tepe and the Identification of Temples in the Pre-Pottery Neolithic of the Near East. Current Antropology, 52(5), Article 5.
• Bar-Yosef, O. (2016). Multiple Origins of Agriculture in Eurasia and Africa. İçinde M. Tibayrenc & F. J. Ayala (Ed.), On Human Nature Biology, Psychology, Ethics, Politics, and Religion (ss. 296-331). Elsevier.
• Berger, P. L. (2015). Kutsal Şemsiye Dinin Sosyolojik Teorisinin Ana Unsurları (A. Coşkun, Çev.; 5. bs). Rağbet Yayınları.
• Bottomore, T. B. (2015). Toplumbilim Sorunlarına ve Yazınına İlişkin Bir Kılavuz (Ü. Oskay, Çev.). İnkılap Kitabevi.
• Bourdieu, P. (1984). Distinction A Social Critique of the Judgement of Taste (R. Nice, Çev.). Harvard University Press.
• Childe, G. (1964). What Happened in History. Penguin Books.
• Clare, L. (2020). Göbekli Tepe, Turkey. A brief summary of research at a new World Heritage Site (2015– 2019). e-Forschungsberichte, 2, 81-88.
• Clare, L., & Kinzel, M. (2020). Response to comments by Ian Hodder and Christian Jeunesse with notes on a potential Upper Mesopotamian “Late PPNA Hunter-Crisis”. İçinde G. Anne Birgitte, L. Sørensen, A. Teather, & C. Valera (Ed.), Monumentalising Life In The Neolithic Narratives Of Change And Continuity. Oxbow Books.
• Clastres, P. (2000). Devlete Karşı Toplum (M. Sert & M. N. Demirtaş, Çev.; 4. bs). Ayrıntı Yayınları.
• Çelik, B. (2000). An Early Neolithic Settlement in the Center of Şanlıurfa, Turkey. Neo-Lithics, 2(3), 4-6.
• Çelik, B. (2011). Karahan Tepe: A new cultural centre in the Urfa area in Turkey. Documenta Praehistorica XXXVII, 38, 241-253.
• Çelik, B. (2017). A new Pre-Pottery Neolithic site in Southeastern Turkey: Ayanlar Höyük (Gre Hut). Documenta Praehistorica XLIV, 44, 36367.
• Çelik, B. (2019). Neolitik Dönem Kült Merkezi: Harbetsuvan Tepesi. Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, 43, 24-38.
• Dietrich, O., Dietrich, L., & Notroff, J. (2019). Anthropomorphic Imagery at Göbekli Tepe. İçinde J. Becker, C. Beuger, & B. Müller-Neuhof (Ed.), Human Iconography and Symbolic Meaning in Near Eastern Prehistory (ss. 151-166). Harrassowitz Verlag.
• Dietrich, O., & Notroff, J. (2015). A sanctuary, or so fair a house? In defense of an archaeology of cult at Pre-Pottery Neolithic Göbekli Tepe. İçinde N. Laneri (Ed.), An offprint from Defining the Sacred Approaches to the Archaeology of Religion in the Near East (ss. 75-89). Oxbow Books.
• Finlayson, B. (2014). Houses of the Holy: The Evolution of Ritual Buildings. İçinde B. Finlayson & C. Makarewicz (Ed.), Settlement, Survey, and Stone. Essays on near eastern prehistory in Honour of Gary Rollefson (ss. 133-143). Oriente.
• Giddens, A., & Sutton, P. W. (2016). Sosyoloji (M. Şenol, Çev.; 7. bs). Kırmızı Yayınları.
• Gresky, J., Haelm, J., & Clare, L. (2017). Modified human crania from Göbekli Tepe provide evidence for a new form of Neolithic skull cult. Science Advance, 3(6), 1-10.
• Güler, G., Çelik, B., & Güler, M. (2013). New Pre-Pottery Neolithic sites and cult centres in the Urfa Region. Documenta Praehistorica XXXVII, 40(1), 291-303.
• Hodder, I. (2020). From communal to segmentary: An alternative view of Neolithic “monuments” in the Middle East. Comments on Chapters 2 and 3. İçinde G. Anne Birgitte, L. Sørensen, A. Teather, & C. Valera (Ed.), Monumentalising Life In The Neolithic Narratives Of Change And Continuity. Oxbow Books.
• Hodder, I. (2021). Çatalhöyük Leoparın Öyküsü (D. Şendil, Çev.; 5. bs). Yapı Kredi Yayınları.
• Hodder, I., & Meskell, L. (2011). A “Curious and Sometimes a Trifle Macabre Artistry” Some Aspects of Symbolism in Neolithic Turkey. Current Antropology, 52(2), 235-263.
• Hole, F. (2002). Is Size Important? Function and Hierarchy in Neolithic Settlements. İçinde I. Kuijt (Ed.), Life in Neolithic Farming Communities Social Organization, Identity, and Differentiation (ss. 191-209). Kluwer Academic Publishers.
• Jeunesse, C. (2020). Elite houses or specialised buildings? Some comments about the special buildigns of Göbekli Tepe in relation to Chapters 2 and 3. İçinde G. Anne Birgitte, L. Sørensen, A. Teather, & C. Valera (Ed.), Monumentalising Life In The Neolithic Narratives Of Change And Continuity. Oxbow Books.
• Karul, N. (2021). Buried Buildings at Pre-Pottery Neolithic Karahantepe. Türk Arkeoloji ve Etnografya Dergisi, 82(82), 21-31.
• Kinzel, M., & Clare, L. (2020). Monumental—Compared to what? A perspective from Göbekli Tepe. İçinde G. Anne Birgitte, L. Sørensen, A. Teather, & C. Valera (Ed.), Monumentalising Life In The Neolithic Narratives Of Change And Continuity. Oxbow Books.
• Macionis, J. J. (2013). Sosyoloji (V. Akan, Çev.). Nobel Yayıncılık.
• Marx, K., & Engels, F. (2018). Komünist Manifesto (T. Bora, Çev.). İletişim Yayınları.
• McCarthy, E. D. (1996). Knowledge As Culture The new sociology of knowledge. Routledge.
• Notroff, J., Dietrich, O., & Schmidt, K. (2014). Building Monuments, Creating Communities. Early Monumental Architecture at Pre Pottery Neolithic Göbekli Tepe. İçinde J. Osborne (Ed.), Approaching Monumentality in Archaeology (ss. 83-105). SUNY Press.
• Özdoğan, E., & Karul, N. (2020). Neolitik Teriminin Kavramsal Değişimi ve Güneydoğu Anadolu’da Neolitik Araştırmalarının Dünü-Bugünü. Arkeoloji ve Sanat, 163, 1-28. Özdoğan, E., & Uludağ, C. (2022). Sayburç: Şanlıurfa’da Yeni Bir Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem Yerleşimi. Arkeoloji ve Sanat, 169.
• Özdoğan, M. (2003). Güneydoğu Anadolu’nun Kültür Tarihindeki Yerine Farklı Bir Bakış. Tübitak Matbaası.
• Peters, J., & Schmidt, K. (2004). Animals in the symbolic world of Pre-Pottery Neolithic Göbekli Tepe, south-eastern Turkey: A preliminary assessment. Anthropozoologica, 39(1), 179-2018.
• Petters, J., Schmidt, K., Dietrich, L., Dietrich, O., Pöllath, N., Kinzel, M., & Clare, L. (2020). Göbekli Tepe: Agriculture and Domestication. İçinde C. Smith (Ed.), Encyclopedia of Global Archaeology (ss. 4607-4618). Springer.
• Sahlins, M. (2016). Taş Devri Ekonomisi (T. Doğan & Ş. Özgün, Çev.; 2. bs). bgst Yayınları.
• Schmidt, K. (2006). Sie bauten die ersten Tempel Das rätselhafte Heiligtum am Göbekli Tepe. Verlag C.H.Beck oHG.
• Schmidt, K. (2007). Taş Çağı Avcılarının Gizemli Kutsal Alanı Göbekli Tepe En Eski Tapınağı Yapanlar (R. Aslan, Çev.). Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Schmidt, K. (2010). Göbekli Tepe – the Stone Age Sanctuaries. New results of ongoing excavations with a special focus on sculptures and high reliefs. Documenta Praehistorica XXXVII, 37, 239-256.
• Swingewood, A. (2014). Sosyolojik Düşüncenin Kısa Tarihi (O. Akınhay, Çev.; 4. bs). Mesele Kitapçısı.
• Verhoeven, M. (2005). The Centrality of Neolithic Ritual. 2, 39-41.
• Verhoeven, M. (2020). Transformations of society: The changing role of ritual and symbolism in the PPNB and the PN in the Levant, Syria and south-east Anatolia. Paléorient, 28(1), 5-13.
• Watkins, T. (2013). Neolithisation Needs Evolution, as Evolution Needs Neolithisation. Neo-Lithics, 13(2), 5-10.
• Watkins, T. (2020). Monumentality in Neolithic Southwest Asia: Making memory in time and space. İçinde G. Anne Birgitte, L. Sørensen, A. Teather, & C. Valera (Ed.), Monumentalising Life In The Neolithic Narratives Of Change And Continuity. Oxbow Books.
• Weber, M. (2018). Ekonomi ve Toplum: C. 1. (L. Boyacı, Çev.). Yarın Yayınları.
• Wolf, A., & Wallance, R. A. (2015). Çağdaş Sosyoloji Kuramları Klasik Geleneğin İyileştirilmesi (M. R. Ayas & L. Elburuz, Çev.). Doğu Batı Yayınları.
• Zeder, M. A. (2011). Religion and The Revolution: The Legacy of Jacques Cauvin. Paléorient, 37(1), 39-60.