BİRECİK SUR KAPILARINDAN, URFA KAPISI VE MEÇAN KAPISI’NIN MİMARİ OLARAK İNCELENMESİ VE DEĞERLENDİRİLMESİ

Yıl 2023, Sayı: 60, 41 - 74, 18.12.2023

Mustafa Güler

https://doi.org/10.17498/kdeniz.1390448

Öz

Birecik’in tamamını çevrelemiş olan şehir surlarının, günümüzde çok az bir kısmının izleri ve surlar üzerinde şehre girişi sağlayan dört kapıdan ise yalnızca ikisi Urfa Kapısı ile Meçan Kapısı mevcuttur.
Urfa Kapısı, Birecik’in doğu tarafındaki sur duvarları üzerinde yer almakta olup, Urfa yönünden girişi sağlamaktadır. Kapının, kuzey tarafında sur duvarına bitişik Kule Mescidi, güney tarafında ise iki adet dikdörtgen mekân bulunmaktadır. Urfa Kapısı, kesme taştan yığma yapım tekniğinde yapılmıştır. Kapıda yer alan kitabelerden surun yapımının Mısır Memluk Sultanı Kayıtbay devrinde, H.14 Ramazan 888/M.16 Ekim 1483 tarihinde tamamlandığı anlaşılmaktadır.
Meçan Kapısı, şehir surlarının güneydoğu tarafında yer almaktadır. Kesme taştan yığma yapım tekniğinde yapılmış olan kapı kısmen yıkılmıştır. Kuşak kitabede buranın yapılmasının, Memluk Sultanı Kayıtbay’ın emri ile hicri 889/miladi 1484 senesinin son on gününde tamamlandığı anlaşılmaktadır.
Bu çalışmayla, Urfa’nın Birecik ilçesindeki Memluklu dönemine ait iki sur kapısı, Urfa Kapısı ve Meçan Kapısı, mimari olarak incelenerek, kapıların tarihçesi, dönemi, süsleme özellikleri ve özgün durumları tartışılarak, kapıların mimarlık tarihi açısından değerlendirilmesi ve tanıtılması amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Birecik, Meçan Kapısı, Memluk, Urfa, Urfa Kapısı, Sur Kapısı

АРХИТЕКТУРНОЕ ИССЛЕДОВАНИЕ И ОЦЕНКА ВОРОТ БИРЕЧИК-СУР, ВОРОТ УРФА И ВОРОТ МЕЧАН

Öz

В процессе архиологических находок сохранились лишь следы очень небольшой части городских стен, окружавших весь Биречик, и только двое из четырех ворот, обеспечивавших въезд в город на городских стенах, - ворота Урфа и ворота Мечан.
Ворота Урфа расположены на городских стенах с восточной стороны Биречика и обеспечивают доступ в город со стороны Урфы. С северной стороны ворот к городской стене примыкает башенная мечети, а с южной - два прямоугольных помещения. Ворота Урфы были построены из тесаного камня в технике каменной кладки. Из надписей на воротах следует, что строительство городской стены было завершено в 14 день Рамадана в 888 г. / 16 октября 1483 г. во времена правления египетского мамлюка султана Кайытбая.
Ворота Меджан расположены на юго-восточной стороне городских стен. Ворота, выполненные из тесаного камня в технике каменной кладки, в настоящее время были частично разрушены. По надписи на поясе можно понять, что строительство этого места было завершено в последние десять дней в 889 / 1484 года по приказу мамлюкского султана Кайытбая.
Целью данного исследования является оценка и представление данных ворот как архитектурным достоянием, с точки зрения истории архитектуры путем архитектурного анализа двух ворот, относящихся к мамлюкскому периоду в районе Биречик города Урфы, - ворота Урфа и Меджан, а также обсуждение истории этого периода, особенностей орнамента и первоначального состояния ворот.

Anahtar Kelimeler

Биречик, ворота Меджан, мамлюки, Урфа, ворота Урфа, стенные ворота.

REVIEW AND ASSESSMENT OF URFA GATE AND MEÇAN GATE, TWO GATES AT BİRECİK CITY WALLS, FROM AN ARCHITECTURAL ASPECT

Öz

As is the case in many medieval cities in Anatolia, Birecik also featured a citadel surrounded by city walls. Today, however, since the fabric of Birecik old city suffered extreme destruction, the citadel lies deserted and the city walls are in ruins almost entirely. Only a few traces of the city walls that used to surround the entire city, and only two of the four gates that provide access to the city on the city walls exist today. The two gates at the city walls that have survived to the present day are Urfa Gate and Meçan Gate.
Urfa Gate is located on the city walls on the east side of Birecik. The gate provides access from Urfa side. Kule Mescidi (Tower Masjid) stands adjacent to the city wall on the north side of the gate, while two rectangular spaces are present on the south side. Urfa Gate was constructed using ashlar masonry technique. The eastern facade of the gate features compositions made with large stalactites with ornaments in the form of segmented lancet arches, shell-shaped niches, rosettes and palmettes decorating the space in-between the stalactites. There are inscriptions written in extended letters on the round panels on the façade, and also at the kerb extending along the walls of the facade. The inscriptions on the gate reveal that construction of the fortification wall was completed on Ramadan 14, 888/October 16, 1483 during the reign of Kayıtbay, the Sultan of Egyptian Mamluks.
Meçan Gate is located on the southeast side of the city walls. The gate constructed using ashlar masonry technique has been partially demolished. The inscription in the kerb on the upper part of the gate traverses all along the gate. The peripheral inscription describes that the construction of the gate was completed in the last ten days of the H.889 / A.D. 1484 under order by Kayıtbay, the Sultan of Mamluks.
This study aims to evaluate, regarding the history of architecture, and to introduce two gates at the city walls from Mamluk period, Urfa Gate and Meçan Gate, in Birecik district of Urfa Province, from an architectural point of view, by discussing the history, the period, ornamental features as well as the original state of the gates.

Anahtar Kelimeler

Birecik, Mamluk, Meçan Gate, Urfa, Urfa Gate, Rampart Gate

Kaynakça

• Abdulbasıt Malatî (2002). Neylu’l-Emel fi Zeylu’d-Duvel, thk. Ömer Abdulselam Tedmüri, Beyrut: C.8, s.148.
• Ayverdi, İ. (2006). Misalli Büyük Türkçe Sözlük. İstanbul: Kubbealtı Yay C.3, s.2732.
• Bostan, İ. (1992). “Birecik”, DİA İslam Ansiklopedisi Ankara: C.6: s.187-189.
• İbn İyas (1982). Bedayiu’z-Zuhur fi Vekayiu’d-Duhur, nşr. Muhammed Mustafa, Kahire: C.2, s.677.
• İbn Tolun (1998), Mufakehetu’l-Hıllan fi Havadisi’z-Zaman, nşr. Halil el-Mansur, Beyrut: s.89.
• KÖSE, F. B. (2017). Osmanlı Dönemi Kudüs'ünde Mimari Çalışmaları. KSÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, 29, 27-47. https://dergipark.org.tr/tr/pub/ksuifd/issue/ 29956/ 311046
• Kurucu, M. (2006). XIII-XX Yüzyıllar Arasındaki Birecik’teki Mimari Eserler (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Van.
• Kürkçüoğlu, C. (1996). Birecik. Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.
• Oppenheim, Max F. (1913). Inschhriften aus Syrien, Mesopotamien und Kleinasien gesamment im jahre 1899, Leipzig: J.C. Hinrichs.
• Parlak, S. (2010). Osmanlı Öncesi Anadolu Kalelerinde Kapılar (Yayımlanmamış doktora tezi) İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Paydaş, K. ve Narin, Ö. (2022) Ortaçağ’da Türk Hâkimiyetinde Birecik Şehri Ve Tarihi Ehemmiyeti. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 56, 39-62. http://sutad.selcuk.edu.tr/sutad/issue/view/57 doi:10.21563/sutad. 1221953
• Yılmaz, Ö.F. (Ed.). (2009). Vesika ve Fotoğraflarla Osmanlı Döneminde Kudüs. İstanbul: Çamlıca Yay.