Examination of Important Rural Archaeological Settlements in Tek Tek Mountains National Park

Yıl 2025, Cilt: 18 Sayı: 3, 1430 - 1456

Sümeyra Çiftçi , Mehmet Cebe

https://doi.org/10.35674/kent.1556168

Öz

The Tek Tek Mountains Region, located in the southeast of Sanliurfa province, is a region rich in natural, historical and cultural heritage values, with many trap areas and hillside settlements dating back to the Neolithic period. A 19.335 ha. section of the region was declared a National Park in 2007 and is one of the 49 national parks in Turkey's protected area system. İnside the borders of the national park, there are archaeological areas that have been abandoned or where life continues today, either on and/or near these sites. Some of these archaeological sites are notable for the periods they represent and the cultural heritage values they embody. This study aims to examine significant rural archaeological settlements in the Tek Tek Mountains region where life continues today on and/or near the sites. Using qualitative research methods, the study first conducted a literature review and archival research on the region and the settlements within the region. Afterwards, fieldwork was carried out in the settlements within the study's framework and observations and examinations were made. In the final stage, an overall assessment of the study is provided. The research findings indicate that the region's natural and physical characteristics also impact the settlement pattern. In a region primarily consisting of low plateaus and limestone cliffs, stone materials are predominantly used in architecture. In the settlements on and/or around the archaeological site, building stones from ancient buildings were taken and used in the foundations, body walls, courtyard and garden walls of later buildings. It has been determined that in settlements where rock tombs and rock-carved structures are located, these areas are generally used as barns and warehouses by the villagers. When archaeological sites are examined on a settlement scale, excavations in Karahantepe, where there is no rural settlement on the archaeological site today, continue within the framework of a certain discipline. When Soğmatar Ancient City and Şuayip Ancient City, which are among the settlements on the archaeological site where rural life continues today, were examined, no study could be identified that addressed the settlements holistically, including rural architecture, other than the archaeological research. The Great Senemmağara Ancient City, about which there is limited information the settlement history, is another important rural archaeological settlement within the boundaries of the National Park, which is thought to be important center in the first centuries of Christianity.

Anahtar Kelimeler

Rural archaeological settlement, cultural heritage, conservation, The Tek Tek Mountains National Park

Tek Tek Dağları Milli Parkında Bulunan Önemli Kırsal Arkeolojik Yerleşimlerin İncelenmesi

Öz

Şanlıurfa İli’nin güneydoğusunda yer alan Tek Tek Dağları Bölgesi, Neolitik döneme tarihlenen pek çok tuzak alanı ile yamaç yerleşimine sahip, doğal, kültürel ve tarihi miras değerleri bakımından oldukça zengin bir bölgedir. Bölgenin 19.335 ha.’lık bölümü, 2007 yılında Milli Park ilan edilmiş olup, Türkiye’nin korunan alan sisteminde bulunan 49 adet milli parktan biridir. Milli park sınırları içerisinde, terkedilmiş ya da üzerinde ve/veya yakın çevresinde günümüzde yaşantının devam ettiği arkeolojik alanlar bulunmaktadır. Bu arkeolojik alanlardan bazıları, ait oldukları dönem ve barındırdıkları kültürel miras değerleri bakımından öne çıkmaktadır. Bu çalışmada, Tek Tek Dağları bölgesinde bulunan bu önemli kırsal arkeolojik yerleşimlerin incelenmesi amaçlanmıştır. Nitel araştırma yöntemlerinin kullanıldığı çalışmada, öncelikle bölge ile ilgili literatür taraması ve arşiv araştırması gerçekleştirilmiştir. Sonrasında, çalışma kapsamına dâhil edilen yerleşimlerde saha çalışması gerçekleştirilerek gözlem ve incelemelerde bulunulmuştur. Son aşamada ise, çalışmanın genel bir değerlendirmesi sunulmuştur. Yapılan araştırmalar neticesinde, bölgenin doğal ve fiziki özelliklerinin yerleşim dokusunu da etkilediği, genellikle alçak platolardan ve kireçtaşı kayalıklardan oluşan bölgede, mimaride taş malzemenin baskın olarak kullanıldığı görülmüştür. Arkeolojik alanın üzerinde ve/veya yakın çevresinde yaşantının devam ettiği yerleşmelerde, antik dönem yapılarına ait yapı taşları alınarak sonraki dönem yapılarının temellerinde, beden duvarlarında, avlu ve bahçe duvarlarında kullanılmıştır. Kaya mezarları ve kaya oyma yapıların bulunduğu yerleşimlerde, bu alanların köylüler tarafından genellikle ahır ve depo olarak kullanıldığı tespit edilmiştir. Yerleşim ölçeğinde arkeolojik alanlar incelendiğinde, günümüzde arkeolojik alanın üzerinde kırsal yerleşmenin bulunmadığı Karahantepe’de sürdürülen kazı çalışmaları belirli bir disiplin çerçevesinde devam etmektedir. Arkeolojik alanın üzerinde günümüzde kırsal yaşantının devam ettiği yerleşimlerden olan Soğmatar Antik Kenti ile Şuayip Antik Kenti incelendiğinde, yapılan arkeolojik araştırmalar dışında kırsal mimari de dâhil olmak üzere yerleşimleri bütüncül olarak ele alan herhangi bir çalışma tespit edilememiştir. Yerleşim tarihi ile ilgili fazla bilgi bulunmayan Büyük Senemmağara Antik Kenti ise, Hıristiyanlığın ilk yüzyıllarında önemli bir merkez olduğu düşünülen, Milli Park sınırları içerisindeki diğer önemli kırsal arkeolojik yerleşimdir.

Anahtar Kelimeler

Kırsal arkeolojik yerleşme, kültürel miras, koruma, Tek Tek Dağları Milli Parkı, Şanlıurfa

Teşekkür

Çalışmalar sırasında, Şanlıurfa Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü arşivini inceleme fırsatı sunan Müdür Ramazan BAYLAN’a ve saha çalışmalarında destek olan mesai arkadaşım Arş. Gör. Yahya MELİKOĞLU’na teşekkürler.

Kaynakça

• Akurgal, E. (1995). Anadolu Uygarlıkları. İstanbul: Net Turistik Yayınları.
• Çelik, B. (2011). Karahan Tepe a New Cultural Centre in the Urfa Area in Turkey. Documenta Praehistorica XXXVIII (2011), s. 241-253.
• Çelik, B. (2016). A Small-Scale Cult Centre in Southeast Turkey, Harbetsuvan Tepesi. Documenta Praehistorica XLIII (2016), s. 1-9.
• Çelik, B. (2018). 2017 Yılı Şanlıurfa İli Merkez İlçesi Neolitik Çağ ve Öncesi Yüzey Araştırması.
• Harman Aslan, E. (2016). Arkeolojik ve Kırsal Mimari Miras Birlikteliğinin Korunabilirliği (Doktora Tezi). Yıldız Teknik Üniversitesi: İstanbul.
• Karul, N. (2021). Buried Buildings at Pre-Pottery Neolithic Karahantepe. Türk Arkeoloji ve Etnografya Dergisi (82), 21-31.
• Polat, N., Çokoğullu, S., Memduhoğlu, A., Ulukavak, M., vd. (2021). İHA FOTOGRAMETRİSİNİN ARKEOLOJİK YÜZEY ARAŞTIRMALARINA KATKILARININ İNCELENMESİ. TÜBA-AR Türkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi (28), 175-186. doi: https://doi.org/10.22520/tubaar.2021.28.009
• Tek Tek Dağları Milli Parkı Uzun Devreli Gelişme Planı (2024).
• Url-1: iDAI.archives: https://arachne.dainst.org/