TÜRKİYE CUMHURİYETİ’NİN İLK BAYINDIRLIK BAKANI AHMET MUHTAR BEY’İN SİYASİ FAALİYETLERİ

Yıl 2024, Cilt: 18 Sayı: 37, 169 - 200, 13.11.2024

Nurettin Çakıcı

https://doi.org/10.18220/kid.1584887

Öz

İkinci Dönem Türkiye Büyük Millet Meclisinin (TBMM) dikkat çeken siyasi figürlerinden biri olan Ahmet Muhtar Bey’in siyasi kariyeri esasen Aralık 1919’da Mebusan Meclisine (MM) mebus seçilmesiyle başlamıştır. İlk mebusluk deneyimi hariç tutulduğunda, 1923-1927 yılları arasında bir dönem mebusluk yapan Ahmet Muhtar Bey’in öne çıkan özelliklerden biri de elbette ki Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk hükümetinde Nafia Vekili (Bayındırlık Bakanı) olarak yer almasıydı. Lozan Barış Konferansına giden Türk heyeti içerisinde bulunması, Türkiye ve Rusya arasındaki ticaret ve konsolosluk mukavelesi görüşmelerine murahhas olarak görevlendirilmesi ve demiryolları ile ilgili Avrupa’daki kongre ve konfreranslara gönderilmesi onun etkin bir kişi olduğunu göstermesi bakımından önem arz etmektedir. Ahmet Muhtar Bey, İkinci TBMM boyunca ülke meselelerini yakından takip etmiş ve bu meselelere yönelik çözüm önerileri sunmuştur. Öte yandan Cumhuriyet döneminin ilk muhalefet partisi olan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkasına katılmasının, siyasi kariyerini olumsuz yönde etkileğini söylemek mümkündür. Zira İkinci TBMM’nin sonunda siyasi kariyeri sona ermiştir. Siyasi faaliyetlerinin yanı sıra mesleği mühendislik olan Ahmet Muhtar Bey, gerek Osmanlı Devleti gerekse Türkiye Cumhuriyeti Devleti döneminde bayındırlık alanında muhtelif kademelerde görev yapmıştır. İkinci Dönem TBMM’ye Trabzon’dan mebus seçilen Ahmet Muhtar Bey’in hayatı, kişiliği ve siyasi faaliyetlerine odaklanılan bu çalışmada, ağırlıklı olarak TBMM arşivi kullanılmasına karşın arşiv belgeleri, kanunlar, gazeteler ve araştırma eserlerinden de yararlanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Ahmet Muhtar Bey, Trabzon, İkinci Dönem TBMM, Bayındırlık

AHMET MUHTAR BEY, THE FIRST MINISTER OF PUBLIC WORKS OF THE REPUBLIC OF TURKEY WITH HIS LIFE AND POLITICAL ACTIVITIES

Öz

Ahmet Muhtar Bey, one of the most prominent political figures during the Second Period of the Turkish Grand National Assembly (TGNA), embarked on his political career with his election as a deputy to the Parliamentary Assembly (PA) in December 1920. Aside from this initial experience, he served as a member of parliament from 1923 to 1927. Among his notable accomplishments, Ahmet Muhtar Bey held the position of Minister of Public Works in the first government of the Republic of Turkey. His role in the Turkish delegation at the Lausanne Peace Conference, his assignment as a delegate in trade and consular treaty negotiations between Turkey and Russia, and his participation in European congresses and conferences on railroads underscore his influence and effectiveness. Throughout the Second TGNA, Ahmet Muhtar Bey actively monitored the country’s issues and proposed solutions. However, his involvement with the Terakkiperver Republican Party, the first opposition party of the Republican era, likely had a detrimental effect on his political career, which ultimately concluded at the end of the Second Parliament. In addition to his political endeavors, Ahmet Muhtar Bey, an engineer by profession, contributed significantly to public works both within the Ottoman Empire and in the Republic of Turkey. This study, focusing on the life, character, and political activities of Ahmet Muhtar Bey, who was elected as a deputy from Trabzon in the Second Term, draws extensively from the Parliamentary archive, as well as from archival documents, legal statutes, newspapers, and secondary research sources.

Anahtar Kelimeler

AHMET MUHTAR BEY, political activities, THE FIRST MINISTER OF PUBLIC WORKS OF THE REPUBLIC OF TURKEY

Kaynakça

• T. C. Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) İrade Taltifat (İ..TAL.), 6/49; 378/65; 384/61.
• BOA, Hariciye Nezareti (HR.) İstanbul Murahhaslığı (İM), 23/74.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Dışişleri Bakanlığı Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 571/36075.142501.339.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA)
• BCA, 30.11.1.0/20.52.10.
• BCA, 30.18.1.1/20.59.4.
• BCA, 30.18.1.1/22.80.20.
• BCA, 30.18.1.1/25.44.19.
• BCA, 30.0.0/7.40.38.
• BCA, 30.10.0.0/8.45.6.
• BCA, 030.10.0.0/7.42.19.
• “Büyük Millet Meclisi İcra Vekillerinin Suret-i İntihabına Dair Kanun”, Kanun No: 3, 05.02.1336/1920.
• “On Üç Zata Hidematı Vataniye Tertibinden Maaş Tahsisi Hakkında Kanun”, Kanun No: 478, 13.04.1340/1925.
• “Samsun-Sivas ve Ankara-Musaköy Demiryollarının İnşası Hakkında Kanun”, Kanun No: 449, 23.03.1340/1924.
• “Trabzon, Rize ve Giresun Vilâyetlerine İthal Olunacak Mısırın Gümrük Resmi Hakkında Kanun”, Kanun No: 427, 28.02.1340/1925.
• “Trabzon-Erzurum Demiryollarıyla Trabzon Limanı Keşfiyat ve İhzaratının 1340 Senesi Zarfında İcrasına Dair Kanun”, Kanun No: 476, 10.04.1340/1924.
• “Türkiye Büyük Millet Meclisine İkinci Devre-i İntihabda Aza İntihab Olunan Zevatı Kirama Mahsus Muhtasar Tercüme-i Hal Varakasıdır”, TBMM Arşivi, Sicil No: 632.1.2.
• Meclisi Mebusan Zabıt Ceridesi (MMZC), Devre (D): 4, Cilt (C): 1, İçtima (İ): 1, 04.03.1336/1920).
• MMZC, D: 4, C: 1, İ: 1, 04.03.1336/1920).
• MMZC, D: 4, C: 1, İ: 1, 18.03.1336/1920).
• TBMM Arşivi, Seçim Mazbatası, Sicil No: 632.1.2.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi (TBMM ZC), Devre: 2 (D), Cilt: 2, (C), İçtima: 1 (İ), 13.10.1339/1923.
• TBMM ZC, D: 2, C: 4, İ: 1, 09.02.1340/1924.
• TBMM ZC, D: 2, C: 2, İ: 1, 13.10.1339/1923.
• TBMM ZC, D: 1, C: 1, İ: 1, 05.02.1336/1920.
• TBMM ZC, D: 2, C: 1, İ: 2, 12.04.1340/1924.
• TBMM ZC, D: 2, C: 11, İ: 2, 01.01.1341/1925.
• TBMM ZC, D: 2, C: 11, İ: 2, 06.12.1340/1924.
• TBMM ZC, D: 2, C: 12, İ: 2, 05.01.1341/1925.
• TBMM ZC, D: 2, C: 13/1, İ: 2, 03.02.1341/1925.
• TBMM ZC, D: 2, C: 13/1, İ: 2, 11.02.1341/1925.
• TBMM ZC, D: 2, C: 15, İ: 2, 11.03.1341/1925.
• TBMM ZC, D: 2, C: 15, İ: 2, 28.02.1341/1925.
• TBMM ZC, D: 2, C: 16, İ: 2, 23.03.1341/1925.
• TBMM ZC, D: 2, C: 17, İ: 2, 13.04.1341/1925.
• TBMM ZC, D: 2, C: 25, İ: 3, 20.05.1926.
• TBMM ZC, D: 2, C: 3, İ: 1, 01.12.1339/1923.
• TBMM ZC, D: 2, C: 3, İ: 1, 19.11.1339/1923.
• TBMM ZC, D: 2, C: 4, İ: 1, 26.12.1339/1923.
• TBMM ZC, D: 2, C: 5, İ: 1, 19.01.1340/1925.
• TBMM ZC, D: 2, C: 6, İ: 1, 28.02.1340/1925.
• TBMM ZC, D: 2, C: 7, İ: 2, 08.03.1340/1924.
• TBMM ZC, D: 2, C: 8, İ: 2, 02.04.1340/1924.
• TBMM ZC, D: 2, C: 8, İ: 2, 05.04.1340/1924.
• TBMM ZC, D: 2, C: 8, İ: 2, 31.03.1340/1924.
• TBMM ZC, D: 2, C: 8/1, İ: 2, 10.04.1340/1924.
• TBMM ZC, D: 2, C: 8/1, İ: 2, 20.04.1340/1924.
• TBMM ZC, D: 2, C: 8/1, İ: 2, 22.04.1340/1924.
• AKBAL, İsmail, Milli Mücadele Döneminde Trabzon’da Muhalefet, Serander Yayınları, Trabzon 2008.
• ALKAN, Faik, Yeni Türkiye Devletinin Bayındırlık Politikası (1920-1933), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir 1999.
• ARTUK, İbrahim, “Nişan”, İslam Ansiklopedisi, C: 33, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2007, ss. 154-156.
• ASLAN, Yavuz, TBMM Hükümeti Kuruluşu, Evreleri, Yetki ve Sorumluluğu (23 Nisan 1920-30 Ekim 1923), Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2001.
• ATATÜRK, Kemal, Nutuk 1919-1927, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2017.
• BİLSEL, M. Cemil, Lozan, C: 2, Sosyal Yayınları, İstanbul 1998.
• CEBESOY, Ali Fuat, Siyasi Hatıralar Büyük Zaferden Lozan’a Lozan’dan Cumhuriyete, C: I-II, Temel Yayınları, İstanbul 2011.
• ÇAKICI, Derya, “Atatürk Dönemi Demiryolu Politikalarında Karadeniz Bölgesi (1923-1938)”, Karadeniz Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, C: 9, S: 19, 2023, ss. 417-438.
• ÇAKICI, Nurettin, “Trabzon Mebusu Mehmet Rahmi (Eyüboğlu) Bey’in İkinci Dönem TBMM’deki Faaliyetleri”, Mavi Atlas, C: 11, S: 2, ss. 255-275.
• DEMİREL, Ahmet, Birinci Meclis’te Muhalefet İkinci Grup, İletişim Yayınları, İstanbul 2003.
• __________, İlk Meclisin Vekilleri Milli Mücadele Döneminde Seçimler, İletişim Yayınları, İstanbul 2017.
• ___________, Tek Partinin İktidarı Türkiye’de Seçimler ve Siyaset (1923-1946), İletişim Yayınları, İstanbul 2014.
• EZHERLİ, İhsan, Türkiye Büyük Millet Meclisi (1920-1992) ve Osmanlı Meclisi Mebusanı (1877-1920), TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları, Ankara 1992.
• Faik Ahmet, “Murahhaslarımız Gidiyor, İstikbal, 3 Teşrin-i Sani 1338 (3 Kasım 1922), s. 1.
• GOLOĞLU, Mahmut, Devrimler ve Tepkileri Türkiye Cumhuriyeti Tarihi – I 924-1930, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2009.
• ___________, Türkiye Cumhuriyeti Milli Mücadele Tarihi V 1923, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2011.
• GÜLSOY, Ufuk, Hicaz Demiryolu, Eren Yayıncılık, İstanbul 1994.
• KARACA, Taha Niyazi, Son Osmanlı Meclis-i Mebusan Seçimleri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2004.
• KARACAN, Ali Naci, Lozan, (Haz.) Hulusi Turgut, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2014.
• KARAOSMANOĞLU, Yakup Kadri, Politikada 45 Yıl, İletişim Yayınları, İstanbul 2018.
• KARNAP, Huriye, I. ve II. Dönem Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde Trabzon Milletvekilleri (Biyografi ve Faaliyetleri), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya 2004.
• KERİMOĞLU, Hasan Taner, “Yeni Bilgiler Işığında Chester Projesinin İlk Başvuru Süreci 1908-1912”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, C: 20, S: 41, 2020, ss. 415-446.
• LEWİS, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Çev. Metin Kıratlı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1993.
• NUR, Rıza, Lozan Hatıraları, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 2008.
• ÖZTÜRK, Kazım, Türk Parlamento Tarihi TBMM II. - Dönem 1923-1927, C: 3, Türkiye Büyük Millet Meclisi Vakfı Yayınları, Ankara 1994.
• TANSEL, Selahattin, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, C: 4, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1991.
• TBMM Albümü 1920-2010, C: 1, TBMM Basın ve Halkla İlişkiler Müdürlüğü Yayınları, Ankara 2010.
• TUNÇAY, Mete, Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek-Parti Yönetimi’nin Kurulması (1923-1931), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1999.
• USTA, Veysel, “Trabzon’da Terakkiperver Fırka’nın Kuruluşu”, Tarih ve Toplum, S: 126, İletişim Yayınları, ss. 27-31.
• YAVUZ, Bige Sükan, “Fransız Arşiv Belgelerinin Işığında Chester Demiryolu Projesi”, Atatürk Yolu Dergisi, C: 6, S: 24, 1999, ss. 527-561.
• “Meclis, İsmet Paşa’ya Muahede ve Mukavele Akdine de Salahiyet Verdi” İstikbal, 2 Teşrin-i Sani 1338 (2 Kasım 1922), s. 1.
• “Murahhaslarımız Cumartesi hareket ediyor”, İstikbal, 3 Teşrin-i Sani 1338 (3 Kasım 1922), s. 1.
• “Murahhaslarımız Hareket Ettiler”, İstikbal, 7 Teşrin-i Sani 1338 (7 Kasım 1922), s. 1.
• “Cumhuriyet Kabinesinin Mecliste Tasvibi”, İstikbal, 2 Teşrin-i Sani 1339 (2 Kasım 1923), s. 1.