Mu'tezıle Crıtıcısm In Cevheretu't-Tevhīd Commentary In The Context Of Human Actıons

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 1, 45 - 74, 25.06.2022

Hamdi Yalçın

Öz

The issue of the role and freedom of human beings in their actions has been one of the issues that has always kept Islamic thinkers busy since early times. Each sect and fraction touched on the problem in line with their own thought system, exchanged ideas and opinions and discussed the issue in depth. As a result of these discussions, each sect's own imagination of man, universe and God has emerged. Other commentators who belonged to the Ash'ariyya school of creed and contributed significantly to the development and spread of this school, especially Ibrahim Lekānî, the author and commentator of Jawharatu al-tawhîd, also tried to base and explain their views in this way. The Mu'tazilite school is at the forefront of the sects in which the commentators of Jawharatu al-tawhîd struggle with the opposing sects and criticize them at many points. Despite the Mu'tazilite school, which argues that people are free and therefore responsible for what they do, in realizing their actions, commentators have objected to these discourses by building their views on two bases. According to the first of these, human actions are within the scope of Allah’s power in terms of creation. In this respect, it is not possible to attribute the power of creation to a being other than Allah.
Secondly, a person has an action only as a result of his kasb (power of doing). Accordingly, a verb has two perpetrators. The first perpetrator is Allah and creates the deed, and man acquires this deed. A person is morally responsible for his actions because he has an effect on an action thanks to this kasb. However, even though man has a kesb, both the kesb and the kesbed are created by Allah. This study examines the 17th century of Ash'arism thought in the context of human actions. In his commentaries on Jawharatu al-tawhîd, which is one of the works of the period and after, he deals with the criticism of Mu'tazila.

İnsan Fiilleri Bağlamında Cevheretü’t-Tevhîd Şerhlerinde Mu‘tezile Eleştirisi

Öz

İnsanın fiillerindeki rolü ve özgürlüğü meselesi erken dönemlerden itibaren İslâm düşünürlerini sürekli meşgul eden konulardan biri olmuştur. Her fırka ve mezhep kendi düşünce sistemi doğrultusunda probleme değinmiş, fikrî teati ve mütalaada bulunmuş ve meseleyi derinlemesine tartışmıştır. Söz konusu tartışmalar neticesinde ise her mezhebin kendine özgü insan, evren ve Allah tasavvuru oluşmuştur. Cevheretü’t-tevḥîd müellifi ve şârihi İbrâhim Lekānî (öl. 1041/1632) başta olmak üzere itikatta Eş‘arîyye ekolüne mensup olup bu ekolün gelişiminde ve yayılmasında önemli katkılarda bulunan diğer şârihler de bu minvalde görüşlerini temellendirip izah etmeye çalışmıştır. Cevheretü’t-tevḥîd şârihlerinin, muhalif fırkalarla mücadele ederek onları tenkit ettiği ve birçok noktada eleştiri yönelttiği fırkaların başında Mu‘tezile ekolü gelmektedir. Fiillerini gerçekleştirme hususunda insanların hür ve dolayısıyla yapıp ettiklerinden ötürü sorumlu olduklarını savunan Mu‘tezile ekolüne karşın şârihler görüşlerini iki temel üzerine bina ederek onların bu söylemlerine itirazda bulunmuşlardır. Bunlardan birincisine göre insan fiilleri, yaratma yönüyle Allah’ın mutlak kudreti kapsamındadır. Bu bakımdan yaratma kudretini Allah dışında bir varlığa izafe etmek mümkün değildir. İkinci olarak ise insan ancak kesbinin (yapma gücünün) neticesinde bir fiili meydana getirmektedir. Buna göre bir fiilin iki faili vardır. İlk fail Allah olup fiili yaratmakta, insan ise bu fiili kazanmaktadır. İnsan bu kesb sayesinde bir fiile etkide bulunduğundan dolayı eylemlerinden ahlâkî açıdan sorumludur. Ancak insanın her ne kadar kesbi olsa da hem kesb hem de kesbedilen Allah tarafından yaratılmaktadır. Konuyu ele alan eserlerden biri de Cevheretü’t-tevḥîd ve şerhleridir. Bu çalışma, insan fiilleri meselesi bağlamında Eş‘arîlik düşüncesinin 17. yy. ve sonrası dönem eserlerinden olan Cevheretü’t-tevḥîd şerhlerinde Mu‘tezile eleştirisini konu edinmektedir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Kesb, İrade, Mu'tezile, Cevheretü't-Tevhîd, Şerh

Kaynakça

• Abdulkâhir Bağdâdî. el-Fark beyne’l-fırak. Beyrut: Dâru’l-Âfâki’l-Cedîde, 1398/1977.
• Abdülbâkî, Muhammed Fuâd. el-Mu’cemu’l-müfehres li elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1364/ 1945.
• Lekānî, Abdüsselâm. İrşâdü’l-mürîd: Mecmûʿu Cevheretü’t-tevḥîd. thk. Mahir Muhammed Adnan Osman. 2 Cilt, Lübnan: Daru Tahkiki’l-Kitab, 1443/2021.
• Şâkir, Abdüsselâm. et-Ta‘lîkâtü’l-müfîd ‘ala manzûmeteyn Cevhereti’t-tevhîd ve Bed’i’l-emâlî. ed. Edîb Kellâs. Dımaşk: el-Cami‘atü’l-İslâmiyye Dârü’l-ulûm, 1422/2001.
• Akgüç, Ahmet. “İnsan İradesi ve Sorumluluğunun Kategorik ve Zihinsel Varlık Temelleri”. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi 7/26 (Güz-2008), 252-270.
• Neşşâr, Ali Sâmî. Neşʾetü’l-fikri’l-felsefî fi’l-İslâm. Kahire: Dâru’l-Ma’ârif, 9. Basım, ts.
• Bâcûrî, İbrâhim b. Muhammed b. Ahmed. Tuhfetü’l-mürîd alâ Cevhereti’t-tevhîd ve meahu hâşiyetü’t-tahrîri’l-hamîd li mesâil ilmi’t-tevhîd. Diyarbakır: Mektebetü’s-Seyda, 1438/2017.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdulkâhir b. Tâhir b. Muhammed Bağdâdî, Usûlü’d-dîn. thk. Ahmed Şemseddin, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1423/2002.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail, Halku ef’âli’l-ibâd. thk. Fahd b. Süleyman el-Fuheyd. Riyad: Dâru Atlas el-Hadra, 1426/2005.
• Cüveynî, Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik. Kitâbü’l-irşâd ilâ kavâtı’i’l-edille fî usûli’l-i’tikâd. thk. Ahmet Abdurrahim es-Sayh-Tevfîk Ali Vehbe. Kahire: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekafiyye, 1430/2009.
• Ebû Hanîfe, Fıkhu’l-Ekber me’a şerhi’l-müyesser ‘ala’l-fıkheyn el-ebsat ve’l-ekber. (Abdurrahman el-Humeyyis’in telifi), Mektebetü’l-Furkân, İmârâtü’l-Arabiyye, 1419/1999.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasan Seyyid Şerif Ali b. Muhammed b. Ali. et-Ta’rifât. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1403/1983.
• Ensarî, Hammâd b. Muhammed. Ebü’l-Hasen el-Eş‘arî ve ‘akidetühu. Medine: b.y., 2. Basım, 1395/1975.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen. Maḳālâtü’l-islâmiyyîn ve ihtilâfu’l-musallîn. Beyrut: Mektebetü’l-Âsîre, 1436/2015.
• Genç, Hafzullah. “Eş’ari Düşüncesinde İnsan Fiilleri”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 27/3 (2016), 427-441.
• Gölcük, Şerafeddin. Bâkıllânî ve İnsanın Fiilleri. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
• Gündoğar, Hamdi. “Mu‘tezile Mezhebinde İnsanın Fiilleri Problemi”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/2 (Aralık 2004), 205-218.
• Harman, Vezir. İbrahim el-Lekanî’nin Kelâmî Görüşleri. İstanbul: Hiper Yayınları, 2020.
• Felembânî, Hüseyin b. Ömer b. Ali b. Alevi. Fethü’l-mecîd fî şerhi Cevhereti’t-tevhîd. Kahire: Matbaatü’ş-Şark, ts. İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl el-Ensârî er-Rüveyfî. Lisânü’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sadr, 3. Basım, 1414/1993.
• İsfahânî, Ebü’l-Kâsım Hüseyin b. Muhammed b. Mufaddal er-Râgıb. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. thk. Savfân Adnan ed-Dâvûdî. Beyrut: Dârü’l-Kalem-Dârü’ş-Şâmiyye, 1412/1991.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl. thk. Tevfik et-Tavil-Said Zâyed. Kahire: 1382/1963.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen, el-Muhtasar fî usûli’d-dîn. (Resâʾilü’l-ʿAdlve’t-Tevhîd içinde). nşr. Muhammed İmâre. Kahire: y.y. 1391/1971.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen. Şerḥu’l-Uṣûli’l-ḫamse. thk. Abdülkerim Osman. Kahire: Vehbe Yayınları, 3. Basım, 1416/1996.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 12. Basım, 2011.
• Lekānî, Burhânüddîn İbrâhîm. Hidâyetü’l-mürîd. thk. Muhammed el-Hâtib. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1433/2012.
• Lekānî, Burhânüddîn İbrâhîm. Telhîsü’t-tecrîd li-umdeti’l-mürîd. Manisa: Manisa Yazma Eser Kütüphanesi, Manisa İl Halk Kütüphanesi, Demirbaş No: 45Hk977, 1a-400b.
• Lekānî, Burhânüddîn İbrâhim. Umdetü’l-mürîd şerhu Cevhereti’t-tevhîd. thk. Abdulmennan Ahmed el-İdrîsî-Câdullah Besâm Salih, Behâ Ahmed el-Halâyele, Muhammed Yûsuf İdrîs. Umman: Dârü’n-Nûri’l-Mübîn, 1437/2016.
• Çağrıcı, Mustafa. “Yaratma”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 2013, 43/324-329.
• Nesefî, Ebü’l-Mu’în. Bahrü’l-kelâm. ta’lik: Veliyuddîn Muhammed Salih el-Farfûr. b y.y. Mektebetü Dâru’l-Farfûr, 2. Basım, 1421/2000.
• Nesefî, Ebü’l-Mu’în. et-Temhîd li-kavâidi’t-tevhîd. thk. Muhammed Abdurrahman eş-Şâğûl eş-Şâfi‘î el-Eş‘arî. Kahire: Mektebetü’l-Ezheriyyeli’t-Türâs, 1427/2006.
• Nesefî, Ebü’l-Mu’în. Tebsıratü’l-edille. thk. Hüseyin Atay, Ankara 1993/1414.
• Nûreddin es-Sâbûnî, el-Bidâye fî usûli’d-dîn. thk. Fethullah Huleyf. İskenderiye: Dârü’l-Meârif, el-Mektebetü’l-Felsefiyye, 1389/1969.
• Uysal, Ekrem. “Ehl-i Sünnet ve Mu’tezile’ye Göre Ef’âl-i İbâd”, Batman Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Hakemli Dergisi, 1/2, 2017, 55-67.
• Sâvî, Ahmed b. Muhammed. Şerhu’s-Sâvî alâ Cevhereti’t-tevhîd. thk. Abdulfettah el-Bezm. Beyrut: Dâru İbn-i Kesîr, 11. Basım, 1440/2019.
• Sönmez, Vecihi. “Mu‘tezile’nin Eş‘arî’nin Kesb Nazariyesine Yönelttiği Eleştiriler”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/2 (2008), 123-141.
• Süt, Abdunnasır. İslam Düşüncesinde İlk Muhalifler: Mâ‘bed el-Cuhenî ve Gaylâned-Dımeşkî. Ankara: Fecr Yayınları, 2014.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Abdilkerîm. el-Milel ve’n-nihal. taʿlîk: Ahmed Fehmî Muhammed. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1413/1992.
• Tettân, Abdülkerim. Avnü’l-mürîd fî şerhi Cevhereti’t-tevhîd. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 1438/2017.
• Turhan, Kasım. Kelâm ve Felsefe Açısından İnsan Fiilleri: Âmiri’nin Kader Risalesi ve Tercümesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2. Basım, 2003.
• Türcan, Galip. “Kelâmda İnsan Fiillerinin Yaratılması Problemi: Yaratma Kavramı Bağlamında Bir Değerlendirme”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/15 (2015), 139-158.
• Uchûrî, Abdulber b. Abdullah. Fethü’l-karîbü’l-mecîd bi-şerhi Cevhereti’t-tevhîd: Mecmûʿu Cevheretü’t-tevḥîd. thk. Mahir Muhammed Adnan Osman. Lübnan: Daru Tahkiki’l-Kitab, 1442/2021.
• Ünverdi, Veysi. “Eș’arî ve Ebu’l-Muîn en-Nesefî’de Kesb Teorisi”. Diyanet İlmi Dergi 51/1. (2015), 71-100.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İslâm Kelâmında Araz Nazariyesi”, MÜİFD, 5/6, İstanbul: 1993.
• Yazıcıoğlu, Mustafa Said. Mâturîdî ve Nesefî’ye Göre İnsan Hürriyeti. Ankara: Otto Yayınları, 2017.
• Yıldız, Metin. “Erken Dönem Eş‘arîyye’de Dakîku’l-Kelâm”. Van İlahiyat Dergisi, 8/12 (Haziran 2020), 50-67.
• Yıldız, Metin. Kelâm Kozmolojisi: Mu‘tezile’nin Âlem Anlayışı. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2020.