Makkī b. Abī Tālib's Approach to the Science of Waqf-Ibtidā (The Example of al-Hidāya ilā bülūği'n-nihāya)

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 2, 326 - 352, 26.12.2023

Ahmet Arif Akbaba

https://doi.org/10.5281/zenodo.10431534

Öz

The science of wakf-ibtidâ, whose practical reflections we observe from the Prophet himself, draws attention as an important subject that the companions also referred to, within the framework of the interpretation of the word "tertîl" in the verses where Allah orders the Qur'an to be read with tertîl. In the following period, this science, which was considered among the sub-disciplines of the science of recitation, both in the Qur'anic recitation-themed works and in the interpretations of commentators, was included in chapter, section or special parts. Because wakf and ibtidâ are extremely important for the interpretation of the Quran as well as for the science of recitation. Namely, "wakf", which means stopping reading and breathing at a place where the meaning is complete, and "ibtidâ", which means continuing to read from a place that is suitable for the integrity of the meaning, is an indispensable discipline due to its direct relevance in the correct manifestation of the meaning of the Quran. In addition, wakf-ibtidâ, which performs an undeniable function in regulating the recitation of the reader, stands out as a science that scholars cannot remain independent of in this respect. One of the scholars in question is Mekkî b. Ebî Talib (d. 437/1045). He is a scholar of recitation who has guided the literature with his writings throughout the historical process of the science of recitation and is among the most distinguished names in the field, and has also influenced the subsequent literature with his attitude towards the basic issues of this science. Based on this reality, in this study, Mekki's approach to the science of vakf-ibtidâ will be examined specifically in his commentary named al-Hidaye ila bülüği'n-nihâye. In this context, first of all, a brief definition of the concept will be made, and the method of scholars' compilation of the mentioned science and the resulting classifications will be touched upon. Then, Mekki's classification logic in this discipline, the original concepts he used in this regard, and the words he subjected to special criticism will be discussed. In addition, the names he used will be contacted and the tradition he followed within the framework of the subject will be tried to be determined.

Anahtar Kelimeler

Qıraat, Makkî b. Abî Tâlib, al-Hidâya, Vaqf, Ibtidâ

Mekkî b. Ebî Tâlib’in Vakf-İbtidâ İlmine Yaklaşım Biçimi (el-Hidâye ilâ bülûği’n-nihâye Örneği)

Öz

Pratikteki yansımalarını Hz. Peygamber’den bil itibar müşahede ettiğimiz vakf-ibtidâ ilmi, Hz. Allah’ın Kur’an’ın tertîl ile okunmasını emrettiği âyetlerde yer alan “tertîl” kelimesinin tefsiri çerçevesinde, sahâbenin de kendisine atıf yaptığı önemli bir konu olarak dikkat çekmektedir. Sonraki dönemde gerek kurranın kıraat temalı eserlerinde gerekse müfessirlerin tefsirlerinde ilm-i kıraatin alt disiplinleri arasında telakki edilen bu ilme; bâb, fasıl veya hususî bölümlerle yer veregeldiği görülmektedir. Zira vakf ve ibtidâ, ilm-i kıraat için olduğu kadar Kur’an tefsiri için de son derece ehemmiyet kesp etmektedir. Şöyle ki mananın tamam olduğu yerde okumayı kesip nefes almak olan “vakf” ile mana bütünlüğüne uygun olan yerden okumaya tekrar devam etmeyi ifade eden “ibtidâ”, Kur’an’ın manasının doğru bir şekilde tebeyyün etmesindeki doğrudan ilgisi sebebiyle vazgeçilmez bir disiplindir. Bunun yanı sıra okuyucunun tilavetini düzenlemesinde de inkârı kabil olmayan bir fonksiyon icra eden vakf-ibtidâ, bu cihetiyle âlimlerin müstağni kalamadığı bir ilim olarak öne çıkmaktadır. Söz konusu âlimlerden biri de Mekkî b. Ebî Tâlib’tir (ö. 437/1045). O, kıraat ilminin tarihi sürecinde telifatıyla literatüre yön vermiş ve sahanın en seçkin isimleri arasında yer almakla birlikte bu ilmin temel meselelerindeki tutumuyla sonraki literatürü de etkilemiş bir kıraat âlimidir. Bu gerçeklikten hareketle işbu çalışmada Mekkî’nin, vakf-ibtidâ ilmine yaklaşım biçimi, el-Hidâye ilâ bülûği’n-nihâye isimli tefsiri özelinde incelenecektir. Bu çerçevede öncelikle kısa bir kavram tanımlaması yapılacak, ulemânın mezkûr ilmi telifatına taşıma yöntemine ve ortaya çıkan tasniflere temas edilecektir. Ardından Mekkî’nin, bu disiplindeki tasnif mantığı, buna dair kullandığı özgün kavramlar, hususî kritiğe tabi tuttuğu kelimeler ele alınacaktır. Ayrıca kendisinin nakilde bulunduğu isimlere de temas edilerek konu çerçevesinde takip ettiği gelenek tespit edilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kıraat, Mekkî b. Ebî Tâlib, el-Hidâye, Vakf, İbtidâ

Kaynakça

• Akpınar, Ali. “Kur’ân-ı Kerîmde Okuma (Kıraat) Lafızları”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (1998).
• Altıkulaç, Tayyar. “Mekkî b. Ebû Tâlib”. DİA. C. 28. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Çelebi, Kâtip. Keşfü’z-Zunûn an Esâmi’l-Kütübi ve’l-Fünûn. Beyrut: Dâr-u İhyâi’t-Türâsi’l-Arabi, ts.
• Çetin, Abdurrahman. “Vakf ve İbtidâ”. DİA. 42/461-463. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Dabba’, Ali Muhammed. el-İdâetü fi beyâni usûli’l-kırâe. Mısır: el-Mektebetü’l-Ezheriyyeti li’t- Türas, 1. Basım, 1999.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Sâid b. ed-. el-Müktefâ fi’l-Vakf ve’l-İbtidâ. thk. Muhyiddîn Abdurrahmân Ramazan. Ürdün: Dâru Ammâr, 1. Basım, 2001.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Sâid b. Osman. et-Tahdîd fi’l-itkân ve’t-tecvîd. thk. Gânim Kaddûrî el-Hamed. Amman: Daru Ammâr, 2000.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Sâid b. Osman. et-Teysîr fi’l-kırââti’s-sebʿ. thk. Halef b. Hamûd b. Sâlim eş-Şağdelî. Beyrut: Dâru’l-Endülüs, 2015.
• Dânî, Ebû Amr Osmân b. Saîd b. Osmân. Şerhu Kasîdeti Ebî Muzâhim el-Hâkânî. thk. Gazî b. Büneydir el-Amrî. Medine, 1434.
• Devserî, İbrahim b. Said Hamed. Muhtasaru’l-ibârât li mu’cemi mustalahâti’l-kırâât. Riyad: Dâru’l-Hazâra, 1. Basım, 2008.
• Dimyâtî, Ahmed Bennâ. İthâfu fudalâi’l-beşer bi’l-kırââti’l-erbaate aşer. thk. Enes Mihra. Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Ali el-Endelüsî. el-Bahru’l-Mühît. thk. Muhammed Cemîl Sıdkî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2010.
• Hâkânî, Ebû Müzâhim Musa b. Ubeydillah (Abdillah) b. Yahyâ. el-Kasîdetü’l-Hâkâniyye. y.y.: Mektebetü Evlâdi’ş-Şeyh li’t-Türâs, ts.
• Hüzelî, Ebü’l-Kasım Yusuf b. Ali b. Muhammed b. Ukayl. el-Kâmil fi’l-kırââti’l-aşr ve’l-Erbeîne’z-zâidete aleyhâ. thk. Cemal b. es-Seyyid b. Rufâî eş-Şâyib. y.y.: Müessesetü Sema, 1. Basım, 2007.
• İbn Atıyye, Abdülhak b. Gâlib. Muharraru’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-Azîz. thk. Abdüsselâm Abdüşşâfî Muhammed. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• İbn Cüzeyy, Ebü’l-Kasım Muhammed b. Ahmed el-Kelbî el-Gırnâtî. et-Teshîl li ulûmi’t-tenzîl. 4 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 2010.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. Fünûnü’l-efnân fî uyûni ulûmi’l-Kur’an. Beyrut: Dâru’l-Beşâir, 1. Basım, 1987.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. en-Neşr fi’l-kırââti’l-ʿaşr. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-ʿİlmiyye, ts.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. Ğâyetü’n-nihâye fî tabakâti’l-kurrâ. thk. G. Bergstraesse. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
• İbnü’l-Enbârî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Kâsım b. Beşşâr. Îzâhu’l-Vakf ve’l-İbtidâ fî Kitâbillahi Azze ve Celle. thk. Muhyiddîn Abdurrahmân Ramazan. Dimeşk: Mecme’u’l-Luğati’l-Arabiyye, 1971.
• Kara, Mehmet. “İbnü’l-Cezerî’nin Vakıf-İbtidâ İlmine Yaklaşımı”. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13 (2018).
• Kastallânî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr. Letâifü’l-işârât Li-fÜnûni’l-Kırâât. thk. Merkezü’d-Dirâsâti’l-Kur’âniyye. 10 Cilt. Suudi Arabistan: Vüzâratü’ş-Şüûni’l-İslâmiyyeti ve’d-Daʿveti ve’l-İrşâdi’s-Suûdiyye – Mecmeu’l-Melik Fahd li-Tıbâati’l-Mushafı’ş-Şerîf, 1434.
• Kayhan, Veli. “Vakf ve İbtidâ İmi ve Kur’an Tefsirindeki Yeri”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (2006).
• Kıftî, Cemâlüddîn Ebü’l-Hasen Ali b. Yusuf. İnbâhü’r-ruvât alâ enbâhi’n-nühât. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhîm. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabiyy, 1982.
• Kılıç, Hulusi. “Kûfiyyûn”. DİA. 26/345-346. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Koyuncu, Recep. Teoriden Pratiğe Vakf ve İbtidâ. İstanbul: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı Yayınları, 2021.
• Maşalı, Mehmet Emin. Tarihi ve Temel Meseleleriyle Kıraat İlmi. Ankara: OTTO, 2016.
• Mehdevî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ammâr. et-Tahsîl li fevâidi kitâbi’t-tafsîli’l-câmi’ li ulûmi’t-tenzîl. thk. Muhammed Ziyad Muhammed Tahir Şaban - Şeyhu’l-Büzûriyye. Katar: İdâretü’ş-Şüûni’l-İslâmiyye bi Temvîli’l-İdâreti’l-Âmmeti li’l-Evkâf, 2014.
• Mehdevî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ammâr. Şerhu’l-Hidâye. thk. Hâzim Saîd Haydar. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Ruşd, 1991.
• Mekkî, Ebû Muhammed b. Ebî Tâlib el-Kaysî. el-Hidâye ilâ bulûği’n-nihâye fî ʿilmi meʿâni’l-Kurʾân ve tefsîrihî ve ahkâmihî ve cümelin min fünûni ʿulûmih. 13 Cilt. y.y.: Mecmûatü Buhûsi’l-Kitâbi ve’s-Sünne-Külliyyetü’ş-Şerîati ve’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, 1. Basım, 2008.
• Mekkî, Ebû Muhammed b. Ebî Tâlib el-Kaysî. el-Vakfü alâ Kellâ ve Belâ fi’l-Kur’an. thk. Huseyn en-Nassâr. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 2003.
• Mekkî, Ebû Muhammed b. Ebî Tâlib el-Kaysî. Şerhu Kellâ ve Belâ ve Ne’am ve’l-vakf alâ külli vâhıdetin minhünne fî Kitabillahi Azze ve Celle. thk. Ahmed Hasan Ferhât. y.y.: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, 1. Basım, 1978.
• Mekkî, Muhammed Nasr. Nihâyetü’l-kavli’l-müfîd fî ilmi tecvîdi’l-Kur’âni’l-azîm. nşr. Ali Hasan. Kahire: Mektebetü’s-Safa, 1. Basım, 1999.
• Mersafî, Abdulfettâh es-Seyyîd Acemî el-. Hidâyetü’l-kârî ilâ tecvidi Kelâmi’l-Bârî. 2 Cilt. Medine: Mektebetü Taybe, 2. Basım, ts.
• Mesûl, Abdü’l-Alî. Mu‛cemu mustalahâti’l-ilmi’l-kıraati’l-Kur’âniyye ve mâ yetealleku bihî. Kahire: Dâru’s-Selâm, 2007.
• Nehhâs, Ebû Ca’fer Ahmed b. Muhammed b. İsmail. el-Kat’ ve’l-İ’tinâf. thk. Abdurrahman b. İbrahim el-Matrûdî. Suudi Arabistan: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 1. Basım, 1992.
• Nîsâbûrî, Nizamuddin el-Hasen b. Muhammed b. Huseyn. Ğarâibü’l-Kur’an ve rağâibü’l-Furkan. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1995.
• Öge, Ali. “Rivâyet ve Dirâyet Tefsirlerinde Tertîl Âyetlerinin Yorumlanma Biçimi”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/25 (2015), 27-61.
• Saçaklızâde, Muhammed b. Ebu Bekr el-Marʻaşî. Cühdü’l-mukill. thk. Sâlim Kaddûrî el-Hamed. Amman: Daru Ammâr, 2. Basım, 2001.
• Safâkusî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed en-Nûrî. Tenbîhü’l-ğâfilîn ve irşâdü’l-câhilîn ammâ yekau lahüm mine’l-hatai hâle tilâvetihim li Kitâbi’l-mübîn. thk. Muhammed eş-Şâzelî en-Neyfer. Tunus: Müessestü Abdilkerim b. Abdillâh, 1974.
• Secâvendî, Ebû Abdullah Muhammed b. Tayfur. Ilelü’l-vukûf. thk. Muhammed b. Abdullah b. Muhammed el-Îdî. 3 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2. Basım, 2006.
• Secâvendî, Ebû Abdullah Muhammed b. Tayfur. Kitabü’l-Vakfi ve’l-İbtidâ. thk. Muhsin Haşim Derviş. Umman: Dâru’l-Menâhic, 1. Basım, 2001.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr ‘Amr b. Osman b. Kanber. el-Kitâb. thk. Abdusselâm Muhammed Harun. 4 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 3. Basım, 1988.
• Süyûtî, Celâlüddîn. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed İbrahim Ebü’l-Fadl. 4 Cilt. Mısır: el-Hey’etü’l-Mısriyye, 1. Basım, 1974.
• Şahin, Muhsin. “Kur’ân-ı Kerim Tilavetinde Vakıf ve İbtidâ”. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi 36 (2019).
• Tanır, Emrullah. “Ebû Ca‘fer er-Ruâsî ve Arap Dili Gramerindeki Yeri”. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi 9/2 (2023), 703-720.
• Taşköprîzâde, Ahmed b. Mustafa. Miftâhu’s-saâde ve misbâhu’s-siyâde fî mevzûâti’l-ulûm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. Sünenü’t-Tirmizî. thk. İbrahim Atve. Mısır: y.y., 2. Basım, 1975.
• Tunç, Sinan. Mekkî b. Ebî Tâlib ve Kur’ân’ı Yorumlama Yöntemi. İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü: İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi, Doktora Tezi, 2020.
• Tural, Hüseyin. “İbn Fâris”. DİA. 19/479-481. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Unzî, Kâmil b. Suûd el-. “İlmü’l-vakf ve’l-ibtidâ inde’l-imam Ebi’l-Abbâs el-Mehdevî”. Suud İslamî Araştırmalar Vakfı 1/36 (ts.).
• Üşmûnî, Ahmed b. Abdülkerim b. Muhammed b. Abdülkerim. Menâru’l-Hüdâ fî beyâni’l-vakfi ve’l-ibtidâ. thk. Abdurrahim et-Tarhûnî. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadis, 2008.
• Zerkeşî, Bedreddîn Muhammed b. Abdillâh. el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed İbrâhim Ebü’l-Fadl. 4 Cilt. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabî, 1957.