Kur’ân-ı Kerîm’de 'Zamîru’ş-Şe’n ve’l-Kıssa' Üslûbu ve Meâllere Yansıması

Yıl 2021, Cilt: 4 Sayı: 1, 41 - 60, 30.06.2021

Servet Demirbaş

https://doi.org/10.52637/kiid.892096

Cited By: 1

Öz

Bu çalışmada Arap dilinde ve belagatinde çok önemli işlevleri olan zamir-i şe’n ve zamir-i kıssanın Kur’ân-ı Kerîm’de nasıl kullanıldığı ve manasının Türkçe meâllere ne şekilde aktarıldığı farklı meâllerden karşılaştırmalı olarak incelenecektir. Bu konunun gramer ve belâgat yönleriyle araştırılması ve meâllerdeki yansımalarının izinin sürülmesi, Kur’ân-ı Kerîm’in edebî üslûbunu anlamaya katkı sunacağı gibi meâllerin mahiyetini kavramaya da yardımcı olacaktır. Zamirler bütün dillerin en önemli unsurlarından biridir. Her dilde olduğu gibi Arap dilinde de zamirlerin işlevi çok yönlüdür. Özellikle gâib zamirlerinin kullanımı ve bunların merci‘ini tespit etmek büyük önem arz etmektedir. Dil bilimcilerin “zamîru’ş-şe’n ve’l-kıssa” diye isim verdikleri zamir türü de gâib zamiri olduğu halde gerek kullanım gerekse ifade ettiği anlam açısından diğer gâib zamirlerinden farklılık göstermektedir. Birinci şahıs/mütekellim ve ikinci şahıs/muhatap zamirlerinin kullanımı ve taşıdıkları manalar çok fazla karışıklığa sebep olmadan bilindiği için bu iki tür zamirin kullanımında herhangi bir tartışma söz konusu değildir. Üçüncü şahıs/gâib zamirlerinin kullanımı ve merci‘lerinin tespiti bazı durumlarda problemli olduğu için müfessirler arasında zahirî ihtilaflara sebep olmuştur. Bu itibarla gâib zamirlerinin hangi isme râci‘ olduğunu bilmek, Kur’ân-ı Kerîm’i hem Arapça nazmından hem de Türkçe meâllerinden anlamaya yardımcı olacaktır. Gâib zamirleri kategorisinde yer alan zamir-i şe’n ve zamir-i kıssa diğer gâib zamirlerinden çok farklı bir konuma sahiptir. Genel olarak gâib zamirleri kendilerinden önce geçen lafız ya da manaya dönerken, zamir-i şe’n ve kıssa kendisinden önce geçen her hangi bir isme ya da manaya dönmeksizin anlamı kapalı olarak cümlenin başında yer alır. Zamirden kastedilen manayı anlayamayan muhatap, zamir-i şe’n ve kıssadan sonra söylenecek cümleyi merak ve iştiyakla beklemeye başlar. Böylece bütün dikkatler anlatılmak istenen konu üzerine yoğunlaştırılır. Dil bilimciler bu durumu “iphamdan sonra îzah” nüktesi olarak açıklamışlardır. Bu üslûpta anlatılmak istenen konu önce zamir-i şe’n ve kıssayla kapalı olarak söylenip muhatabın dikkati çekildikten sonra, asıl söylenmek istenen şey zamirden sonra gelen cümleyle açıklanır. Zamir-i şe’n ve kıssa sıradan olaylardan ziyade dikkat çekici, uyarıcı, önemli ve büyük hadiselerde kullanılır. Kur’ân-ı Kerîm’de zamir-i şe’n ve kıssanın yer aldığı ayetler daha çok muhatapları uyarma, sakındırma, bir şeye teşvik etme, yanlış inançtan vazgeçirme, tehdit ve nasihat etme, dikkat çekme gibi anlamları ihtiva etmektedir. Bu zamirler kendilerine yüklenen manaları ifade ederken daha çok manayı kuvvetlendiren tekit edatları ile geldikleri görülür.
Kur’ân-ı Kerîm Arapça olarak indirilmiş olsa da onun hidayeti bütün insanlığa şamildir. Arapça dışında başka dillerle konuşan insanların da Kur’ân-ı Kerîm’i okuyarak onun dünya ve ahiret mutluluğuna sevk eden ilahi hikmetlerini öğrenmeye hakları vardır. Bu da ancak Kur’ân-ı Kerîm’in başka dillere çevirisiyle mümkündür. Meâl ve çeviri faaliyetleri yürütülürken Kur’ân-ı Kerîm’in ihtiva ettiği bu edebî üslûbu Türkçe’nin dil imkanları dâhilinde meâllere yansıtmak, Arapça bilmeyenlerin meâller vasıtasıyla Kur’ân-ı Kerîm’in ihtiva ettiği manaları anlamalarına yardımcı olacaktır. Meâl çalışması yapanların zamir-i şe’n ve zamir-i kıssa üslûbunu bütün yönleriyle hem gramer hem de belâgat açısından bilmeleri ve meâllere yansıtmaları Kur’ân-ı Kerîm’in îcâz ve i‘câzını anlamaya katkı sunacaktır. Bu çalışmada seçtiğimiz bazı meâllerde, içinde zamir-i şe’n ve zamir-i kıssa bulunan sınırlı sayıdaki ayetlerin çevirilerine baktığımız zaman çeviri yapanların genellikle bu zamir türünün ifade ettiği manaları meâllere yansıtmada başarılı olduklarını, bazı çevirmenlerin de bu konuda dikkatli olmadıkları görülmüştür. Muhatapların dikkatlerini çekmeye ve uyarmaya yönelik kullanılan zamir-i şe’n ve kıssa üslubuna meâllerde hakkının verilmesi önemlidir. Bu manaların meâllere tam olarak yansıtılmaması önemli problemler arasında yer almaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kur'an, Tefsir, Meâl, Arap Dili, Zamir, Zamir-i şe'n ve kıssa, Üslûp

The Usage of the Pronouns of ash-Shān and al-Qiṣṣa in the Qur’ān and Their Equivalents in Turkish Translations of the Qur’an

Öz

This paper deals with how the pronouns of ash-shān and al-qiṣṣa (a singular third person pronoun that comes before a sentence), which have a very important function in Arabic language and rhetoric, is used in the Qur’ān and how their meanings are transferred to Turkish translations; it also offers some proposals by comparing different Turkish translations of the Qur’ān. Studying this issue, which is one of the striking styles of the Arabic language, and tracing it in the translations will contribute to the understanding of the literary style of the Qur’ān as well as to understand the nature of the translation. Pronouns have an important place in Arabic as in all languages and they also have a versatile function. Especially the usage of the pronouns of ghāib and defining their reference are important in terms of grammar and rhetoric. This type of pronoun that linguists call pronoun of ash-shān and al-qiṣṣa is also considered as the pronoun of ghāib, but it differs from other pronouns in terms of both usage and meaning. Although the usage and meanings of first-person and second-person pronouns are well known, the usage of third person (ghāib) pronouns and identification of their references are problematic in some cases. This situation has caused disputes among the writers of the commentary on the Qur’ān. As such, identification of ghāib pronouns will help us to understand the Holy Qur’ān, both in Arabic text and Turkish translations. The pronouns of ash-shān and al-qiṣṣa, which are in the category of ghāib pronouns, have much more different position than other ghāib pronouns in terms of both their usage and the meanings they express. In general, ghāib pronouns refer to a word or meaning that precedes them, while pronouns of ash-shān and al-qiṣṣa do not refer to any name or meaning that comes before them, and they take place at the beginning of the sentence with hidden meaning. The second person (al-mukhatab), who cannot understand the meaning meant by this pronoun, begins to wait with curiosity and enthusiasm for the sentence to be said after this pronoun. Thus, all attention is focused on the subject to be told. Linguists have explained this situation with the term “explanation after ambiguity”. In this context, this pronoun is mentioned before the point that is desired to be emphasized, the attention of the interlocutor is drawn, and then the original sentence is expressed. As it can be understood, this pronoun is used to denote striking, cautionary, important and major events rather than ordinary events. The verses in which this pronoun is included in the Qur’ān contain meanings such as warning people, encouraging something, discouraging false beliefs, threatening or counseling, drawing attention. While these pronouns express the meanings assigned to them, it is seen that they come with the prepositions that reinforce the meaning more.
Even though the Holy Qur’ān was revealed in Arabic, its guidance is inclusive to all humanity. It is possible for people who speak languages other than Arabic to read the Qur’ān and learn its divine wisdom that lead to happiness in the world and the hereafter. This is only possible with the translation of the Holy Qur’ān into other languages. Reflecting this literary style included in the Qur’ān to Turkish translations of the Qur’an will help those who don’t know Arabic to understand the meanings contained in the Qur’ān. Knowing the pronouns of ash-shān and al-qiṣṣa in terms of grammar and rhetoric in all aspects and reflecting them on the translations will contribute to the understanding of the Qur’ān’s message and its inimitability (i‘jāz). When we look at some of the translations of the Qur’ān, we see that translators of the Qur’an are generally successful in reflecting the meanings expressed by this pronoun type, on the other hand, some interpreters are not careful enough in this regard. However, it is important to consider these pronouns, which have a special purpose and are used to attract the attention of the readers. One of the problems of translations is that these meanings are not fully reflected in the text.

Anahtar Kelimeler

Qur'ân, Tafsir, Qur'ân translations, Arabic Language, Pronoun, Pronouns of al-Shān and al-Qiṣṣa, Style

Kaynakça

• Akşit, Eyüp. “Kur’an-ı Kerim’in Bazı Ayetlerinde Zamir Gelmesi Gereken Yerde İsmin Getirilmesi ve Bunun Nedenleri”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi /48 (Aralık 2018), 43-76.
• Âlûsî, Ebu’l-Fadl Şihâbuddîn es-Seyyid Mahmûd. Rûhu’l-me‘ânî. 30 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Asutay, M. Mücahit. Kavram Atlası Arapça I. ed. Bülent Akot. Ankara: Gazi Kitabevi, 2020.
• Beyzâvî, Nâsuriddîn Ebu’l-Hayr Abdullah b. Ömer. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. 2 Cilt. Kahire: Matbaatü Mustafâ el-Bâbî, 1388/1968.
• Birgivî, Muhammed Efendi. İzhâru’l-esrâr. İstanbul: Fazilet Neşriyat, 2011.
• Cürcânî, Abdülkâhir Abdurrahmân b. Muhammed. Delâilü’l-‘icâz. thk. Mahmûd Muhammed Şâkir. Kâhire: Mektebetü’l-Hâncî. 1375/1984.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen es-Seyyid eş-Şerîf. et-Ta‘rîfât. Beyrut: Mektebetü Lübnân, 1985.
• Ebû Hayyân el-Endelüsî, Muhammed b. Yûsuf b. Alî. İrtişâfu’d-darab min lisâni’l-arab. thk. Receb Osman Muhammed. Kahire: Mektebetü’l-Hânci, 1998.
• Ebû Hayyân el-Endelüsî, Muhammed b. Yûsuf b. Alî. el-Bahru’l-muhît, 8 Cilt. thk. eş-Şeyh Adil Abddülmevcûd - eş-Şeyh Ali Muhammed M‘urid. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1413/1993.
• Ebüssuud, Muhammed b. Muhammed el-İmadî. İrşâdü’l-akli’s-selîm ilâ mezâya’l-Kur’ân-i’l-Kerîm. 9 Cilt. Kahire: Dâru’l-Mushaf, ts.
• Elik, Hasan - Coşkun, Muhammed. İndirildiği Dönemin Işığında Kur’an Tefsiri Tevhit Mesajı. İstanbul: İFAV Yayınları, 2016.
• Esved, Hüseyin. “Zamîru’ş-şe’n fi’l-lügati’l-arabiyye”. Nüsha 14/38, (2014/1), 99-131.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyya Yahyâ b. Ziyâd. Me‘âni’l-Kur’ân. 3 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1403/1983.
• Firûzâbâdî, Muhammed b. Yakûb. el-Kamûsu'l-muhît. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2008.
• İbn Âşûr, Muhammed et- Tâhir. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tûnus: ed-Dâru’t-Tûnisiyye li’n-Neşr, 1984.
• İbnü’l-Hâcib, Ebû Amr Cemâlüddîn Osmân b. Ömer. Kâfiye. İstanbul: Fazilet Neşriyat, 2011.
• İbn Hişâm el-Ensarî, Cemâluddîn Ebû Muhammed Abdullah b. Yusuf. Şerhu şuzûri’z-zeheb, fî ma’rifeti kelami’l-Arab. thk. Muhammed Ebû Fadl Aşûr. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 2001.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl Cemâlüddîn Muhammed b. el-Ensârî. Lisânu’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• Kâsım, Abdulhakîm b. Abdullah b. Abdurrahmân. ‘Avdu’d-zamîr ve eseruhû fi’t-tefsîr. (Doktora Tezi, Melik Suud Üniversitesi, Suudi Arabistan, 1430.
• Kazvînî, Celâlüddîn Ebu’l-Meâlî Muhammed el-Hatîb. Telhîsü’l-miftâh. İstanbul: Eser Neşriyat ve Dağıtım, ts.
• Koçyiğit, Hikmet. “Günümüz Türkçe Kur’an Meâlleri Üzerine Bir Tasnif Denemesi,” İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 37 (Aralık 2017), 79-121.
• Kur’ân-ı Hakîm ve Meâl-i Kerîm. çev. Hasan Basri Çantay. nşr. Mürşid Çantay. İstanbul: Elif Ofset, 15. Baskı, 1990.
• Kur’an-ı Kerim Meâli. çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 15. Basım, 2008.
• Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli. çev. Hasip Asutay. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Matbaası, 1. Basım, 2014.
• Molla Camî, Nûreddîn Abdurrahmân. Molla Câmî (el-Fevâidü’z-zıyâiyye). İstanbul: Salah Bilici Kitabevi, ts.
• Mustafâ, İbrâhîm vd.. el-Mu‘cemü’l-vasît. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1406/1986.
• Nâdirî, Muhammed Es‘ad. Nahvu’l-lügatı’l-Arabiyye. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1997.
• Radıyyüddîn, Necmü’l-Eimme Muhammed b. el-Hasen. Şerhu’r-Radî li Kâfiyeti İbni’l-Hâcib. 2 Cilt. thk. Yahya Beşîr Mısrî. Suudi Arabistan: Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suud el-İslâmiyye, 1417/1996.
• Rağıb, el-İsfahânî, Ebü’l-Kâsım Hüseyn b. Muhammed. el-Müfredât fi garîbi’l-Kur’ân. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 2010.
• Râzî, Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Mefâtîhu’l-gayb. 11 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1413/1997.
• Sekkâki, Ebû Ya‘kub Yûsuf. Miftâhu’l-‘ulûm. Beyrut: Dârul-Kütübü’l-İlmiyye, 2000.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr Amr b. Osmân b. Kanber. el-Kitâb. (Kitâbu Sîbeveyh). 4 Cilt. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Kahire: Mektebetü’l-Hânci. 1408/1988.
• Son Çağrı Kur’an. çev. Akdemir, Salih. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2009.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahman. Hem‘ul-hevâmi‘ fî şerhi Cem‘il-Cevâmi‘. thk. Ahmed Şemsuddîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi'l-İlmiyye, 1998.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân. el-İtkân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. 4 Cilt. thk. Ahmed b. Ali. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2006.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed. Fethu’l-kadîr. 5 Cilt. thk. Abdurrahmân Umeyra, İskenderiye: Dâru’l-Vefâ, ts.
• Taberî, Muhammed b. Cerir. Câmi’u’l-beyân ‘an te’vîli âyi’l-Kur’ân. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2000.
• Uşmûnî, Nûruddîn. Şerhu’l-‘Uşmûnî alâ Elfiyye-i İbn Mâlik. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd. Mısır: Matbaatü Mustafâ el-Bâbî, 1929.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. 10 Cilt. İstanbul: Eser Neşriyat ve Dağıtım, ts.
• Zemahşeri, Ebu’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf an hakâiki gavâmidi’t-tenzîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 2006/1427.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. el-Mufassal fî ilmi’l-arabiyye. thk. Fahr Salih Kadâre. Amman: Dâru Ammâr, 1425/2004.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedruddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdullâh. el-Burhân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. 4 Cilt. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahîm. Kahire: Mektebetü Dâri’t-Turâs, ts.
• Ziyâdî, Ammâr Ni‘met. “Zamîru’ş-şe’n fi’l-Kur’âni’l-Kerîm -dirâse nahviyye belâgıyye-”. Mecelletü Câmiati Kerbelâ el-İlmiyye 4/3 (2006), 237-275.