Beşeri Gözetim ve İlahi Gözetim

Yıl 2021, Cilt: 4 Sayı: 1, 192 - 213, 30.06.2021

Sıddık Ağçoban

https://doi.org/10.52637/kiid.907129

Öz

Gözetim olgusu günümüz toplumlarının ayırt edici vasıflarından biri haline gelmiştir. Modern biçimiyle ilk olarak panoptik bir hapishane tasarımı şeklinde ortaya çıkan gözetim, bilgisayar ve kameraların hayatımıza girmesiyle farklılaşmış, “veri gözetimi”nin de eklenmesiyle oldukça ileri boyutlara taşınmıştır. Biz bu gözetim türüne beşeri gözetim adını vermekteyiz. Beşeri gözetim, bir paradigmaysa bu paradigmanın amaçlarından birinin, özellikle insan hakkında, gizli açık her şeyi görme ve bilme isteği olduğu açıktır. Bu da tanıdık bir inancı yani her şeyi gören ve bilen Tanrı inancını çağrıştırır. Bu tür bir tanrı inancına da ilahi gözetim adını verebiliriz. İlahi gözetim, Tanrının evrende olan her şeyle birlikte insanın tüm faaliyetlerini gözetlediğine ve her şeyi kayıt altına aldığına yönelik dini inançlara dayanır. Özellikle semavi (monoteist) dinlerde bu inanış oldukça güçlüdür.
Beşeri gözetimin dinsel bir temeli var mıdır? Çalışmanın temel sorusu budur. Teolojik açıdan gözetim, Tanrının her şeyi görmesi ve bilmesiyle aynı değildir. Fakat gözetim toplumunun teorisyenlerinden Lyon’a göre beşeri gözetim tasarımının kaynağı Mezmurlar’daki “her şeyi gören Tanrı” inanışıdır. Bu çerçevede gözetim, Hıristiyanlık ve Yahudiliğin “gözetleyen Tanrı” inancının politik olarak yeniden tasarlanmış ve küreselleşmiş şeklidir. Monoteist ve kutsal bir kaynaktan ilham alınarak tasarlanmış olmasına rağmen kutsal bir kaynağı yokmuş gibi tüm toplumlarda uygulanabiliyor olması, onun nihai derecede sekülerleştirilmiş olmasıyla ilgilidir.
Her ne kadar monoteist dinlerdeki gözetleyen tanrı inancı birbirine benzer olsa da İslam’daki “her şeyi gören Allah” inancıyla beşeri gözetim arasında organik bağ kurmak oldukça zor gözükmektedir. Çünkü ikisi arasında tarihsel açıdan ilişki kurulamadığı gibi sosyolojik açıdan da ilişki kurulamamaktadır. İki gözetim türü arasındaki betimsel benzerliğin nedeni bu tasarıma İslam’ın ilham vermiş olmasından değil, monoteist dinlerin teolojik kökenlerinin ortak olmasındandır. Gerçi gözetleyen bir Tanrı'yı düşünmenin, beşeri gözetimle aynı sosyal bilişsel süreçleri tetiklediğine dair deneysel veriler bulunmaktadır ve bu verilere İslam diniyle ilgili bulgular da dâhildir. Fakat deney sonuçlarının tamamen doğru olduğunu varsaysak bile bu, konuyu sadece psikolojik açıdan açıklamak için kullanılabilir. Oysa gözetim, politik bir araç olarak tasarlanmıştır ve bu tasarımın ilham kaynağı Kur’an değil Mezmurlar’dır. Bununla birlikte Kur’an gözetleme etiği açısından bir başlangıç oluşturabilir. “…Birbirinizin kusurlarını ve mahremiyetlerini araştırmayın…” mealindeki ayet bu açıdan önemlidir.
Çalışma, bundan başka “veri gözetimi”ni de ele almakta ve “verilerin efendisi” konumundaki kişilerin “Yapay Tanrılar” gibi davrandıklarını ileri sürmektedir. Bunu da Kur’an’da bahsi geçen Nemrut kıssasıyla ilişkilendirmektedir. Nemrut’un “ben de öldürür ve diriltirim” şeklindeki tutumu yapay bir tanrı gibi davrandığını göstermektedir. O, bu davranışı politik bir söylem olarak tasarlamıştı. Onun politik açıdan tanrı gibi algılanması için bütün evreni öldürüp diriltme gücüne sahip olmasına gerek yoktu. Sadece kendi toplumunda istediğini öldürebilecek güce sahip olması bunun için yeterliydi. Gerçekten de Nemrut, kavmi içinde adeta bir tanrı gibi yüceltiliyordu. Tıpkı bunun gibi “Verilerin efendileri”nin de tanrı gibi algılanması için tüm evrenin bilgisini toplamalarına gerek yoktur. Sadece insanlara ait verilerin bir kısmını toplamaları bunun için yeterlidir. Bilhassa küresel salgınların konuşulduğu günümüzde bu “Yapay Tanrılar” hakkında fazlasıyla söz edilir olmuştur. Dahası toplumsal bilinçte, bunların “sahte tanrılığını” onaylar nitelikte bir yüceltme eğiliminin bulunduğu görülmektedir.
Çalışmanın verileri literatür taramasıyla toplanmış ve betimleyici bir yaklaşımla analiz edilmiştir. İslam için kullanılan temel veriler Kur’an’ın ilgili ayetleridir. İslam’daki “gözetleyen Allah” inancıyla günümüz gözetim sistemleri arasındaki ilişkiyi ortaya çıkarmak için ayrıca karşılaştırma yöntemi kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Gözetim, Gözetim Toplumu, Beşeri Gözetim, İlahi Gözetim, Veri Gözetimi

Human Surveillance And Divine Surveillance

Öz

The phenomenon of surveillance has become one of the distinguishing features of today's societies. Surveillance, which first emerged as a panoptic prison design in its modern form, has chanced with the coming of computers and cameras into our lives, and has been moved to quite advanced dimensions with the addition of "data surveillance". We call this type of surveillance as “human surveillance.” If human surveillance is a paradigm, it is clear that one of the aims of this paradigm is the desire to see and know everything, especially about human beings. This reminds us of a familiar belief in God, who sees and knows everything. We might call this kind of belief in God as “divine surveillance.” Divine surveillance is based on religious beliefs that God watches over and records everything that happens in the universe and all human activities. This belief is particularly strong in monotheistic religions.
Does human surveillance have a religious basis? This is the main question of the study. Theologically, human surveillance is not the same as divine surveillance. But, according to Lyon, one of the theorists of the surveillance society, the source of human surveillance design is “the belief in God who sees everything” in the Psalms. In this context, surveillance is a redesigned and globalized version of the Christian and Judaic belief in the "All-Seeing God" politically. Although it was designed with the inspiration from a monotheistic and sacred source, it can be applied in all societies as if it had no sacred source. This is related to the fact that it is highly secularized.
Although the belief in the "All-Seeing God" in the monotheistic religions is similar to each other, it seems very difficult to establish an natural link between the human surveillance and belief in the "All-Seeing Allah" in Islam. Because, there is no historical and sociological relationship between the two types of surveillance. The reason for the descriptive similarity between the two is not that Islam inspires human surveillance, but that monotheistic religions have common theological roots. Though, there are empirical findings that there is a psychological connection between the human surveillance and the belief in the "All-Seeing God" and these findings include those related to Muslims. But even if we assume that this empirical results are completely correct, it can only be used to explain the issue from a psychological point of view. However, surveillance is designed as a political tool, and the inspiration for this design is the Psalms, not the Qur'an. Nevertheless, the Qur'an can be a starting point in terms of surveillance ethics. The verse, “…Do not search for each other's faults and privacy…” is important in this regard.
The study also addresses “data surveillance” and argues that people in the position of “masters of data” act like “artificial gods”. It relates this to the story of Nimrod mentioned in the Qur'an. Nimrod's attitude of "I also kill and resurrect" shows that he acts like an “artificial god”. He designed this behavior as a political discourse. He didn't need to have the power to kill and resurrect the entire universe to be perceived as a “god” politically. It was enough just that he had the power to kill whoever he wanted in his own society. Indeed, Nimrod was glorified like a god among his society. Just like this, it is not necessary for the "masters of the data" to collect the information of the entire universe in order to be perceived as "god". It is enough for them to collect only some of the data belonging to people. Nowadays especially when global epidemics are talked about, these "artificial gods" have been talked about a lot. Moreover, in the social consciousness, it is seen that there is a tendency to glorify their "false deity".
The data of the study were collected through literature review and analyzed with a descriptive approach. The basic data used for Islam are the relevant verses of the Qur'an. A comparison method was also used to reveal the relationship between the belief in the "All-Seeing Allah" in Islam and human surveillance systems.

Anahtar Kelimeler

Surveillance, Surveillance Society, Human Surveillance, Divine Surveillance, Data Surveillance

Kaynakça

• Ağçoban, Sıddık. “Postmodern Toplumda Ahlâkın Yeniden İnşası: Bir ‘Panoptikon’ Çözümlemesi”. Geçmişten Geleceğe Ahlâk (Sempozyum), 581-600.
• Akdağ, Gökhan. Gözetim Toplumu Teorilerinin Tarihsel ve Teorik Bir İncelemesi. Aydın: Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans, 2015.
• Atalay, Muhammet - Çeli̇k, Enes. “Büyük Veri Analizinde Yapay Zekâ Ve Makine Öğrenmesi Uygulamaları”. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 9/22 (2017), 155-172. https://doi.org/10.20875/makusobed.309727
• Aydın, Ali Arslan. “İslam’da Ahlaka Verilen Üstün Değer ve Ahlak ile İman Arasındaki Münasebet”. Diyanet İlmi Dergi XI/4 (1972), 214-217.
• Bauman, Zygmunt. Yasa Koyucular ile Yorumcular: Modernite, Postmodernite ve Entellektüeller. çev. Kemal Atakay. İstanbul: Metis Yayınları, 1996.
• Bauman, Zygmunt. Liquid Modernity. Malden: Polity Press, 2006.
• Bauman, Zygmunt - Lyon, David. Akışkan Gözetim. çev. Elçin Yılmaz. Ayrıntı Yayınları, 2. Basım., 2016.
• Bayhan, Vehbi. “Gözetim Toplumunda Otoritenin Alâmeti Fârikası: Küresel Kapatılma”. Sosyologca 5 (2013), 125-141.
• Bayram, Taner. İktidar ve İnternet: Dijital Denetim ve Gözetim Mekanizmalarına Siberetik Yaklaşım. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans, 2019.
• Beck, Ulrich. Risk Toplumu: Başka Bir Modernliğe Doğru. çev. Kazım Özdoğan - Bülent Doğan. İstanbul: İthaki, 2011.
• Bozalp, Merve. “Gözetim Toplumundaki Yapısal Değişim ve Dönüşümler”. Amme İdaresi Dergisi 51/1 (2018), 27-69.
• Clarke, Roger. “Information Technology and Dataveillance”. Commun. ACM 31/5 (1988), 498-512. https://doi.org/10.1145/42411.42413.
• Congar, Kerem. “Fişleme mi mükafat mı?”. Erişim 06 Mart 2021. https://tr.euronews.com/2020/02/11/fisleme-mi-mukafat-m-cin-de-vatandaslara-puan-veren-sosyal-kredi-sistemi-2020-de-yururluge.
• Çapçıoğlu, İhsan - Kaya, Emine. Pandemi Döneminde Türkiye’de Dini Hayat: Din Görevlileri Örneğinde Din Hizmetlerine Genel Bir Bakış. Ankara: Diyanet-Sen, 2021.
• Çelik, Ramazan. Gözetim Toplumu ve İnternet: Yeni İletişim Ortamlarında Gözetimin Dönüşümü. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora, 2014.
• Dereli, Mustafa Derviş. “Gözetim Toplumunda Sosyal Medya ve Mahremiyetin Dönüşümü”. Din Gelenek ve Ahlak Bağlamında Mahremiyet Algıları Sempozyumu I/ (2016), 529-544.
• Desjardins, Guillaume. “Your personal data is the currency of the digital age” Erişim 24 Mayıs 2021. https://theconversation.com/your-personal-data-is-the-currency-of-the-digital-age-146386.
• Doğan, Korcan - Arslantekin, Sacit. “Büyük Veri: Önemi, Yapısı ve Günümüzdeki Durum”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 2016.
• Dolgun, Uğur. Şeffaf Hapishane Yahut Gözetim Toplumu. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2008.
• Döndüren, Hamdi. Delilleriyle İslam İlmihali: İnanç, İbadet, Günlük Hayat. İstanbul: Erkam Yayınları, 2006.
• Foucault, Michel. Hapishanenin Doğuşu. çev. Mehmet Ali Kılıçbay. Ankara: İmge Kitabevi, 1992.
• Gervais, Will M. - Norenzayan, Ara. “Like a Camera in The Sky? Thinking About God İncreases Public Self-Awareness and Socially Desirable Responding”. Journal of Experimental Social Psychology 48/1 (2012), 298-302. ttps://doi.org/10.1016/j.jesp.2011.09.006.
• Giddens, Anthony. The Consequences of Modernity. Cambridge: Polity Press, 1990.
• Günay, Ünver. Din Sosyolojisi. İstanbul: İnsan Yayınları, 2014.
• Harari, Yuval Noah. “Dataism Is Our New God”. New Perspectives Quarterly 34/2 (2017), 36-43. https://doi.org/10.1111/npqu.12080
• Hökelekli, Hayati. “Gayba İmanın Psiko-Sosyal Sonuçları”. Kur’an ve Tefsir Araştırmaları. V/265-278. İstanbul, 2003. http://ktp2.isam.org.tr/
• İncetahtacı, Yahya. Katı Modernlikten Akışkan Modernliğe Geçişte Gözetim: Foucault ve Bauman’da Panoptik ve Sinoptik. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans, 2018.
• İncil-Tevrat-Zebur. Erişim 5 Mart 2021. https://incil.info/
• Kesim Güven, Sevgi. Gözetim Toplumu ve Toplumsal Meşruiyet. İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü, Doktora, 2007.
• Kur’ân Yolu. Erişim 5 Mart 2021. https://Kur’an.diyanet.gov.tr/mushaf/
• Lyon, David. “Gözetim Toplumu”. çev. Güneş Ayas. Sosyologca 5 (2013), 77-90.
• Lyon, David. “Surveillance and the Eye of God”. Studies in Christian Ethics 27/1 (2014), 21-32. https://doi.org/10.1177/0953946813509334.
• Marshall, Gordon. Sosyoloji Sözlüğü. çev. Osman Akınhay - Derya Kömürcü. Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları, 1999.
• Mehmedoğlu, Ali Ulvi. “İnanç Psikolojisi”. Din Psikolojisi. ed. Hayati Hökelekli. 145-166. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 1. Baskı., 2010.
• Nalbantoğlu, Seray. “Bir Temel Hak Olarak Unutulma Hakkı”. Türkiye Adalet Akademisi Dergisi 35 (2018), 583-605.
• Özarslan, Selim. “Pratik Ahlâk Açısından İman-Ahlâk İlişkisi”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XVIII/1 (2016), 79-91.
• Resmi Gazete. Erişim 21 Şubat 2021. https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2016/04/20160407-8.pdf
• Salsman, John M. - Carlson, Charles R. “Dinî Yönelim, Olgun İman ve Psikolojik Rahatsızlıklar: Negatif ve Pozitif İlişkiler”. çev. Ali Ayten. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsü Dergisi) 26 (Ocak 2004), 119-131.
• Solmaz, Mustafa. “Güncel Gözetimi Bauman’ın Sosyal Teorisinden Hareketle Anlamak”. Journal of Social Sciences and Humanities 4/1 (30 Haziran 2020), 1-10.
• Strassberg, Barbara. “God and Surveillance in the Globalizing World”. Virginia, 2003. https://doi.org/10.13140/2.1.1464.8969.
• Şahin, Rukiye. “Gözetim ve Mahremiyet: Mahremiyetin Mekana Hapsedilmesi ve Gösteri Toplumu”. Din Gelenek ve Ahlak Bağlamında Mahremiyet Algıları Sempozyumu II/ (2016), 531-542.
• Tunç, Cihat. “Yüce Allah’a İmân ve Bunun Önemi”. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (1985), 1-12.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Levh-i Mahfuz”. TDV İslam Ansiklopedisi. C. 27. Ankara: TDV Yayınları, 2003. https://cdn.islamansiklopedisi.org.tr/dosya/27/C27008794.pdf
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. İstanbul: Yenda Yayın, ts.