Hallal’s 'Tabaqat Ashab al-Imam Ahmed bin Hanbal' and Its Place in Islamic Thought

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 1, 93 - 112, 15.06.2022

İsa Koç

https://doi.org/10.52637/kiid.1064635

Öz

Since early dates many works have been prepared in the type of tabaqat, which is one of the important writing styles of Islamic thought. The efforts of the traditionists (muhaddithun) draw attention to the works written since the eighth century. With the formation of the madhhabs, works in the genre of tabaqat began to be written by their followers. It should be said that the sects that are based on narration or that have a more dominant narrative aspect and continue their existence in the west of the Islamic world are more active in this field. Hanbalism has an important place among the sects that contribute to tabaqat literature. Undoubtedly, the first work that comes to mind when the Hanbali tabaqat is mentioned is Ibn Abi Yala’s (d. 526/1131) Tabaqat al-Hanabilah. This work, on which many concise and supplementary studies have been made, has gained this qualification because it is the first work that has survived among the Hanbali tabaqats. However, the discovering of Khallal’s (d. 311/923) work called Tabaqat Ashab al-Imam Ahmad bin Hanbal, mentioned in the sources, should be considered a remarkable innovation. The mentioned work of Khallal, which has a significant place in the historical development of the Hanbalism sect, draws attention as the first work among the sect’s tabaqats. The focus of this article is Khallal’s Tabaqat and its place in Islamic thought. Among the aims of the study is to reveal the importance and remarkable aspects of Khallal’s book among the tabaqat works written by Hanbali authors. It should be stated that the descriptive method was determined as the method while the targets of the research were being carried out. However, it should be noted that the idea-event connection and the time-space relationship are taken into account in the context of the general structure of the period and the conditions of the author. Khallal gives information about forty-nine names, most of whom lived in the 3rd century AH, in the second part of his work Tabaqat Ashab al-Imam Ahmad bin Hanbal, which has not been fully brought to the light. He refers to the generally positive information about the qualities of these names he mentions. Based on the information included in the author's Tabaqat, valuable information is reached about the characteristic features of the Hanbali sect. In the early period Hanbali authors wrote works in the type of mesail in which they recorded the questions they frequently asked their teacher Ahmad bin Hanbal and his answers to these questions. Khallal’s work contains information about the Hanbali mesail tradition that is not included in the sources. Likewise, there is information about Ahmad b. Hanbal’s life and the difficulties he experienced during the Mihna period. About the names Khallal included in his work, their closeness or distance to Ahmad b. Hanbal and the narrations they narrated from him shed light on the first century of the sect. From this point of view, while Ahmad b. Hanbal’s great students are determined, and the people who transport less from him and do not occupy an important place in the sect are also determined. The most striking subject that has been learned from this work of Khallal, which was brought out, is the relationship between Hanbalism and Sufism. While studies on this subject have reached two different opinions based on the relationship between them, the mentioned study of the author gives some clues about a distinction on this subject. There is significant information about the distinction between asceticism and mysticism in the work and, accordingly the Hanbali tradition of asceticism. The existence of a name described as abdal, who lived in the 3rd century AH, the use of the concept of asceticism, and the emphasis on the poor and simple life draws attention in this regard. In addition, the emphasis on the rule of al-amr bi al-maruf wal-nahy an al-munkar should also be evaluated in this context. The life of Ahmad b. Hanbal and Khallal, the names of the Hanbali sect described as “mutaqaddimin” and “muqillin”, the Hanbali mesail and asceticism tradition are among the leading subjects that are learned from Khallal’s work.

Anahtar Kelimeler

Tabaqat, Hanbalism, Khallal, Tabaqat Ashab al-Imam Ahmad bin Hanbal, Asceticisim, Mesail

Hallâl’ın 'Tabakâtü Ashâbi’l-İmâm Ahmed b. Hanbel' Adlı Eseri ve İslam Düşüncesindeki Yeri

Öz

İslam düşüncesinin önemli yazım türlerinden biri olan tabakat türünde erken tarihlerden itibaren birçok eser hazırlanmıştır. II/VIII. yüzyıldan itibaren kaleme alınan eserlerde muhaddislerin çabası dikkat çekmektedir. Mezheplerin teşekkülüyle birlikte mezhep müntesipleri tarafından da tabakat türünde eserler yazılmaya başlanmıştır. Rivayet merkezli ya da rivayet yönü ağır basan ve İslam dünyasının batısında varlığını sürdüren mezheplerin bu alanda daha aktif olduğunu söylemek gerekir. Tabakat edebiyatına katkı sağlayan mezhepler arasında Hanbelîliğin önemli bir yeri bulunmaktadır. Hanbelî tabakatı denilince hiç şüphesiz akla gelen ilk eser, İbn Ebî Yaʿlâ’nın (öl. 526/1131) Tabakâtü’l-Hanâbile’sidir. Üzerine birçok muhtasar ve zeyl çalışması yapılan bu eser, Hanbelî mezhep tabakatları arasında günümüze ulaşan ilk çalışma olması nedeniyle bu vasfı kazanmıştır. Ancak Ebû Bekr Ahmed b. Muhammed b. Harun el-Hallâl’ın (öl. 311/923) kaynaklarda ismi geçen Tabakâtü ashâbi’l-imâm Ahmed b. Hanbel isimli çalışmasının gün yüzüne çıkarılması, kayda değer bir yenilik olarak kabul edilmelidir. Hanbelî mezhebinin tarihi gelişiminde önemli bir yer tutan Hallâl’ın zikredilen çalışması, mezhep tabakatları arasında ilk eser olması yönüyle dikkat çekmektedir. Bu makalenin üzerinde yoğunlaştığı konu, Hallâl’ın Tabakât’ı ve eserin İslam düşüncesindeki yeridir. Hanbelî müellifler tarafından yazılmış tabakat eserleri arasında Hallâl’ın kitabının önemini ve dikkat çeken yönlerini ortaya koymak çalışmanın amaçları arasında yer almaktadır. Araştırmanın hedefleri gerçekleştirilirken deskriptif/betimleyici yaklaşımın esas alınacağı ifade edilmelidir. Bununla birlikte dönemin genel yapısı ve müellifin içinde bulunduğu şartlar bağlamında fikir-hadise irtibatı ve zaman-mekan ilişkisinin dikkate alındığı belirtilmelidir. Hallâl, tamamı gün yüzüne çıkarılamayan Tabakâtü ashâbi’l-imâm Ahmed b. Hanbel adlı eserinin ikinci cüzünde birçoğu III/IX. yüzyılda yaşamış kırk dokuz isim hakkında bilgi vermektedir. O, zikrettiği bu isimlerin niteliklerine dair genellikle olumlu içeriğe sahip malumata değinmektedir. Müellifin Tabakât’ında yer verdiği bilgilerden hareketle Hanbelî mezhebinin karakteristik özelliklerine ilişkin kıymetli bilgilere ulaşılmaktadır. Hanbelî müelliflerin erken dönemde sıklıkla hocaları Ahmed b. Hanbel’e sordukları soruları ve bu sorulara Ahmed b. Hanbel’in verdiği cevapları kaydettikleri Mesâil türünde eser kaleme aldığı bilinir. Hallâl’ın eseri, Hanbelî mesâil geleneğine ilişkin kaynaklarda yer almayan bilgiler ihtiva etmektedir. Aynı şekilde eserde Ahmed b. Hanbel’in hayatı ve Mihne döneminde yaşadığı zorluklara dair de malumat yer almaktadır. Hallâl’ın eserinde yer verdiği isimler hakkında Ahmed b. Hanbel’e yakınlık, uzaklık ve ondan naklettiği rivayetlere ilişkin bilgi vermesi, mezhebin ilk yüzyılına ışık tutmaktadır. Buradan yola çıkarak Ahmed b. Hanbel’in büyük talebeleri tespit edilirken, ondan az sayıda nakilde bulunan ve mezhep içerisinde önemli bir yer işgal etmeyen şahıslar da belirlenmektedir. Hallâl’ın bu çalışmasıyla bilgi edinilen en dikkat çekici konu Hanbelîlik-tasavvuf ilişkisidir. Bu konu ile ilgili yapılan çalışmalar, aralarındaki ilişki temelinde iki farklı kanaate ulaşmışken, müellifin zikredilen çalışması, bu konuya ilişkin bir ayrıma dair bazı ipuçları vermektedir. Eserde zühd ile tasavvuf arasındaki ayrıma ve buna bağlı olarak Hanbelî zühd geleneğine ilişkin kayda değer bilgiler bulunmaktadır. III/IX. yüzyılda yaşamış abdal olarak nitelendirilen bir ismin varlığı, zühd kavramının kullanılması, fakir ve sade hayata yönelik vurgunun bulunması bu konuyla ilgili olarak dikkat çekmektedir. Ayrıca el-emr bi’l-maruf ve’n-nehy ani’l-münker kaidesine yönelik vurgu da bu konu özelinde değerlendirilmelidir. Ahmed b. Hanbel ve Hallâl’ın hayatı, Hanbelî mezhebinin “mütekaddimîn” ve “mukıllîn” olarak nitelendirilen isimleri, Hanbelî mesâil ve zühd geleneği Hallâl’ın eserinden hareketle bilgi sahibi olunan konuların başında gelmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tabakat, Hanbelîlik, Hallâl, Tabakâtü ashâbi’l-imâm Ahmed b. Hanbel, Zühd, Mesâil

Kaynakça

• Apak, Adem. “İslam Tarihi Kaynağı Olarak Tabakat”. Bir Âlim Bir Eser İbn Sa῾d ve Tabakât Sempozyumu. ed. Muhammed Ali Alioğlu. 119-133. İstanbul: Siyer Yayınları, 2014.
• Arabî, Hişâm Yüsrî. Ebû Bekr el-Hallâl ve eseruhû fi’l-fıkhi’l-Hanbelî: mea dirâse ihtiyârâtihi’l-fıkhiyye ve mukâranetihâ bi’l-mezâhibi’s-semâniyye. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1434/2013.
• Aslan, Muhammed. “Tabakat Kitapları ve Hadis İlmine Sağladıkları Faydalar”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/10 (2017), 269-290.
• Aşıkkutlu, Emin. “Tabaka Kavramı ve Muhaddislerin Tabaka Anlayışı”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 32/1 (2007), 5-18.
• Baloğlu, Adnan Bülent. “Mesâil”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/264-265. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Başer, Hacı Bayram. “Tasavvuf ve Hanbelî Gelenek: Kâdî Ebû Ya῾lâ el-Ferrâ’nın Tasavvufa Yaklaşımı Bağlamında Bir Değerlendirme”. Tasavvur: Tekirdağ İlahiyat Dergisi 7/1 (Haziran 2021), 207-236.
• Büyükbaş, Nazım. “Hanefi Tabakât Kitapları Arasında Kınalızâde’nin Tabakâtu’l-Hanefiyye’sinin Yeri”. Bilimname 28/1 (2015), 247-262.
• Çeker, Huzeyfe. Hanefi Mezhebinde Biyografi Geleneği. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Çeker, Huzeyfe. “Hanefi Tabakatlarının Yazma Nüshaları”. Tahkik İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi 1/2 (Aralık 2018), 83-119.
• Çiçek, Mehmet-Yazıcı, Burhan. “Edirnevî’nin Tabakâtü’l-Müfessirîn Adlı Eserinin Tefsir Tabakat Literatüründeki Yeri”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22/41 (Haziran 2020), 115-142.
• Davâbe, Eşref. “Ebû Bekir Hallâl”. çev. Necdet Arslan. İslâm İktisadî Düşünce Tarihi 1. ed. Mehmet Bulut. 243-267. İstanbul: İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Yayınları, 2021.
• Deliser, Bilal. “Tarih Felsefesi ve Metodolojisi, Biyografik Yazımı Çerçevesinde, Tefsir Tarihi Yazımı Açısından Şemsüddîn Muhammed b. Ali ed-Dâvûdî ve “Tabakâtü’l-Müfessirîn” Adlı Eseri”. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/8 (2015), 182-203.
• Demiryorgan, Zeynep. Tefsir Kaynağı Olarak İbn Sa῾d’ın Tabakat’ı. Şanlıurfa: Harran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Durmuş, İsmail vd. “Tabakat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/288-301. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Ebî Cenne el-Hanbelî, Mustafa b. Muhammed Salâhuddin b. Mensî el-Kabbânî. el-Müstedrek mine’t-tabakât. 137-219. Riyad: Merkezü’l-Melik Faysal li’l-Buhûs ve’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, 1440/2019.
• Ergin, Mehmet Cevat. “İbn Sellâm el-Cumahî ve Tabakâtu Fuhûli’ş-Şu῾arâ Adlı Eseri”. Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi 31/1 (2018), 157-176.
• Esir, Hasan Ali-Karaca, Songül. “Üç Sufi Kitabının Mukayesesi: Nefehâtü’l-Üns, Nesâyimü’l-Mahabbe ve Fütûhu’l-Mücâhidîn”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 5/1 (2017), 81-115.
• Gökçe, Ferhat. “Hicrî Üçüncü Asra Ait Bilinmeyen Bir Tabakât Kitabı Humeyd b. Zencûye’nin (ö. 251/869) Tabakâtü’l-Fukahâ ve’l-Muhaddisîn İsimli Eseri”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 56 (2019), 23-60.
• Güler, Mehmet Hilmi. Ebû Bekir el-Hallâl’ın Kitâbu’s-Sünne Adlı Eserinin İslam Mezhepleri Tarihi Açısından Değerlendirilmesi. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Hallâl, Ebû Bekr Ahmed b. Muhammed b. Harun. Kitâbü’s-Sünne. thk. Atıyye Zehrânî. Riyad: Dâru’r-Râye li’n-Neşri ve’t-Tevzî῾, 1410/1989.
• Hallâl, Ebû Bekr Ahmed b. Muhammed b. Harun. el-Cüzü’s-sânî min tabakâti ashâbi’l-imâm Ahmed b. Hanbel. thk. Mustafa b. Muhammed Salâhuddin b. Mensî el-Kabbânî Ebî Cenne el-Hanbelî. Riyad: Merkezü’l-Melik Faysal li’l-Buhûs ve’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, 1440/2019.
• Hurvitz, Nimrod. “Biographies and Mild Ascetism: A Study of Islamic Moral Imagination”. Studia Islamica 85 (1997), 41-65.
• Hurvitz, Nimrod. The Formation of Hanbalism: Piety into Power. London: Routledge Curzon, 2002.
• Irâkî, Ebü’l-Fazl Zeynüddîn Abdürrahîm b. el-Hüseyin. Şerhu’t-tebsıra ve’t-tezkira. thk. Abdüllatif el-Hümeym-Mâhir Yasin el-Fahl. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1423/2002.
• İbn Kâdî Şühbe, Takıyyüddin Ebû Bekr b. Ahmed b. Muhammed. Tabakâtü’ş-Şâfi῾iyye. thk. el-Hafız Abdulalim Han. 4 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1407/1987.
• İğde, Muhyettin. Siyasi-İtikadi Bir Mezhep Olarak Hanbeliliğin Teşekkül Süreci. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2016.
• İzgi, Cevat. “Heysem b. Adî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/290-291. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Kalaycı, Mehmet. Tarihsel Süreçte Eşarilik Maturidilik İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
• Kalkan Yorulmaz, Nilüfer. “İbn Sa῾d’ın et-Tabakâtu’l-Kübrâ ve İbn Sellâm el-Cumâhî’nin Tabakâtu Fuhûli’ş-şuarâ’sından Hareketle Hicri III. Asır Tabaka Anlayışına Karşılaştırmalı Bir Yaklaşım”. İslam Te’lif Geleneğinde Biyografi Yazıcılığı. ed. Hidayet Aydar. 13-24. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2018.
• Kaya, Mesut. “Hadis ve Tarih İlimleri Arasında Tefsir Tabakat Literatürü: Histografik Bir İnceleme”. İslam Araştırmaları Dergisi 31 (2014), 33-65.
• Kefevî, Mahmûd b. Süleyman. Ketâibü a‘lâmi’l-ahyâr min fukahâi mezhebi’n-Nu‘mâni’l-muhtâr. thk. Saffet Köse - Murat Şimşek - Hasan Özer - Huzeyfe Çeker - Güneş Öztürk. 4 Cilt. İstanbul: Mektebetü’l-İrşâd, 2017.
• Koca, Ferhat. “Hanbelî Mezhebi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/525-547. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Koç, İsa. “Hanbelîlik İle Küllâbîlik Arasındaki İlişki”. e-makâlât Mezhep Araştırmaları Dergisi 13/2 (Aralık 2020), 503-537.
• Köprülü, Fuad. “Abdallar”. Türk Halk Edebiyatı Ansiklopedisi. 1/25. İstanbul: Burhaneddin Basımevi, 1935.
• Makdisi, George. “The Hanbali School and Sufism”. Actas IV Congresso de estudos drabes e islamicos. 71-84. Leiden: Brill, 1971.
• Makdisi, George. “Ibn Taimîya: A Sûfî of the Qâdirîya Order”. American Journal of Arabic Studies 5 (1973), 118-129.
• Makdisi, George. “Hanbalite Islam”. Studies on Islam. ed. Merlin L. Swartz. 216-273. New York: Oxford University Press, 1981.
• Makdisi, George. “Tabaqat-Biography: Law and Orthodoxy in Classical Islam”. Islamic Studies 32/4 (Kış 1993), 371-396.
• Makdisi, George. İslam’ın Klasik Çağında Din Hukuk Eğitim. çev. Hasan Tuncay Başoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Melchert, Christopher. “The Hanabila and The Early Sufis”. Arabica 44/2 (1997), 234-253.
• Melchert, Christopher. “Khallal, Abu Bakr Ahmad Ibn Muhammad Ibn Harun al-”. The Oxford International Encyclopedia of Legal History. ed. Stanley N. Katz. 3/467. New York: Oxford University Press, 2009.
• Melchert, Christopher. Sünnî Düşüncenin Teşekkülü. çev. Ali Hakan Çavuşoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2018.
• Mojaddedi, Jawid A. The Biographical Tradition in Sufism: The tabaqat genre from al-Sulami to Jami. London: Routledge, 2013.
• Muranyi, Miklos. “From Thiqa to Da’if in Early Tabaqat-Literature: An Intertextual Approach to Ilm al-Rical”. Jerusalem Studies in Arabic and Islam 34 (2008), 335-344.
• Mübârekfûrî, Muhammed Abdurrahman b. Abdirrahim. Tuhfetü’l-ahvezî bi-şerhi Câmi῾i’t-Tirmizî. 10 Cilt. Kahire: Daru’l-Fikr, ts.
• Mübârekfûrî, Muhammed Abdurrahman b. Abdirrahim. 2 Cilt. Mukaddimetü Tuhfeti’l-ahvezî. Kahire: Daru’l-Fikr, ts.
• Mühendis, Esad Sâlim Teyyim. İlmü tabakâti’l-muhaddisîn. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1415/1994.
• Narin, İsmail. “Şâfiî Tabakât Yazıcılığı (Hicrî V-VII. Asırlar)”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/2 (Aralık 2020), 115-136.
• Özcan, Esat. “Tefsir Tabakat Eserleri”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 26/44 (Aralık 2020), 66-87.
• Özen, Şükrü. “Hallâl, Ebû Bekir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/382-383. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Robinson, C. F. “Al-Mu’afa b. ‘İmran and the Beginnings of the Tabaqat Literature”. Journal of the American Oriental Society 116/1 (1996), 114-120.
• Şişman, Merve. “İbn Şâhin’in Tabakât Türü Eserleri Özelinde Bir İnceleme”. Bayburt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/2 (Aralık 2020), 63-84.
• Tala, Murat. “İlim ve Dil Tarihini Yeniden Okumak, Bölge ve Ekol Merkezli Bir Tasnifle Farklı Dokumak: Zübeydî’nin Tabakâtu’n-nahviyyîn ve’l-lügaviyyîn Adlı Eseri”. İslam Te’lif Geleneğinde Biyografi Yazıcılığı. ed. Hidayet Aydar. 233-250. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2018.
• Tarîkî, Abdurrahman Ali b. Süleyman. “Eseru’l-Hallâl fî fıkhi’l-Hanbelî”. ed-Dirâsâtü’l-İslâmiyye 43/2 (1429/2008), 67-120.
• Teber, Ömer Faruk. “Osmanlı Belgelerinde Alevilik İçin Kullanılan Dini-Siyasi Tanımlamalar”. Anadolu’da Aleviliğin Dünü ve Bugünü. ed. Halil İbrahim Bulut. 69-80. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Yayınları, 2010.
• Timür, İhsan. “Bir Mezhep Savunusu Olarak Tabakat Eserleri: Takiyyüddîn et-Temîmî’nin et-Tabakâtü’s-Seniyye’sine Yansıyan Hanefilik Savunusu”. İslam Te’lif Geleneğinde Biyografi Yazıcılığı. ed. Hidayet Aydar. 487-503. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2018.
• Uludağ, Süleyman. “Abdal”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/59-61. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Yaşar, Muhammed Yuşa. “Mu῾tezile Tabakatları Bağlamında Mu῾tezile’nin Teşekkülü ve İsimlendirilmesi”. İslam Te’lif Geleneğinde Biyografi Yazıcılığı. ed. Hidayet Aydar. 37-52. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2018.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İbn Fûrek”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/495-498. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Yıldız, Oğuzhan. “Ehl-i Hadis Fıkhının Tedvini: Tirmizî’nin Câmi῾inde Fıkhü’l-Hadis ve Fakih Muhaddisler Tabakâtı”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 18/3 (Aralık 2018), 99-136.
• Yücel, Ahmet. Hadîs Istılahlarının Doğuşu ve Gelişimi Hicrî İlk Üç Asır. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2. Baskı, 2014.
• Zehebî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru a῾lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnaût-Hüseyin el-Esed. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1405/1985.
• Ziyauddin, Ahmed. “Ebû Bekir el-Hallâl: Ahmed b. Hanbel’in Öğretilerinin Derleyicisi”. çev. Ramazan Özmen. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 46/2 (2005), 305-314.