18. Yüzyılda Behisni'de Camiler ve Cami Görevlileri

Yıl 2017, Cilt: 7 Sayı: 14, 60 - 87, 19.12.2017

Muhammet Nuri Tunç , Faruk Söylemez

https://doi.org/10.31834/kilissbd.352619

Cited By: 4

Öz

Bu çalışmada 18.
yüzyılda Behisni'de yer alan camiler ve bu camilerdeki görevliler ele
alınacaktır. 18. yüzyıldaki Behisni şehri günümüzdeki Besni şehrinin yaklaşık 5
km. güneyinde yer almaktadır. Bu şehir, Osmanlı hâkimiyetine girinceye kadar
çeşitli devlet ve topluluklara ev sahipliği yapmış ve Behisni Kalesi etrafında
şekillenmiştir. Şehir Müslümanların eline geçtikten sonra, burada çeşitli dinî
yapılar inşa edilmiştir. Bu dinî yapıların önemli bir kısmı ise camilerdir. Camiler,
dinî özelliklerinin yanında toplumsal hayata yön veren, mahallelerin
şekillenmesini sağlayan yapılardır. Behisni şehrinin Osmanlı hâkimiyetine
girdiği 16. yüzyılda burada 6 adet cami bulunurken 18. yüzyılda, 30 adet cami
tespit edilmiştir. Bu camilerin bazıları dönemsel olarak mescit şeklinde de
isimlendirilmektedir. Camiler, varlıklı, nüfuz sahibi ve hayırsever kişiler
tarafından yaptırılmış veya tamir ettirilerek ibadete açılmışlardır. Behisni'deki
camilerin önemli bir kısmı üzeri toprak yapılı binalardır ve bazılarının
minareye sahip oldukları anlaşılmaktadır. Camilerde görevli kişiler aynı
zamanda vakıf görevlileri olup sayıları, camilerin cemaat sayısına ve vakıf
gelirlerine göre farklılık göstermektedir. Cami görevlileri yevmiye olarak
ücretlerini cami vakıflarından almaktaydılar. Görevlilerin aldıkları ücretin
miktarı da cami vakıflarının gelir miktarları doğrultusunda farklılık
göstermektedir. Cami görevlilerin görev değişiminin sebepleri arasında ölümler
ilk sırada yer almaktadır. Ölümlerin yanı sıra görevi terk etme, görevden
feragat etme, hastalıklar gibi sebeplerle görevlilerin değiştiği görülmektedir.
18. yüzyılın ilk yarısında cami görevlilerine müdahalenin yüksekliği dikkat
çekmektedir. Bu bağlamda bu çalışma, şehir tarihi araştırmaları için önem arz
eden ve İslam şehirlerinin temel unsuru olan camilerin Behisni özelindeki
durumunu tespit etmeyi amaçlamıştır.

Anahtar Kelimeler

Behisni, Besni, cami, vakıf, hurufat, 18.yüzyıl, osmanlı

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları Atik Şikâyet Defterleri : 59, 75. Maliyeden Müdevver Defterler (MAD.d.) : 1878. Hurufat Defterleri (VGMA.HD) : 537, 538, 539.51a, 1077, 1080, 1082, 1083, 1097, 1058, 1074, 1076, 1133, 1137, 1143, 1144, 1158, 1159. Seyahatnâmeler Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, 5/1, Haz. Seyit Ali Kahraman, YKY., İstanbul 2010. Araştırma Eserler AKYÜZLÜER, Gülertan, Eski Besni Yerleşim Bölgesi ve Kültür Varlıklarının Restitüsyonu Üzerine Bir Araştırma, Basılmamış Doktora Tezi, ÇÜ. FBE., Adana 2007. ALİCAN, Mustafa, "Ortaçağda Behesni (Besni), MKÜ. SBE. Dergisi, C.11, Sayı 27, 2014. ALKAN, Mustafa, "Türk Vakıf Tarihi Araştırmaları Açısından Hurufat Defterleri: Adana Örneği", XV. Türk Tarih Kongresi-Kongreye Sunulan Bildiriler, C.IV/I, TTK. Basımevi, Ankara 2010. BARKAN, Ömer Lütfi, "Osmanlı İmparatorluğu'nda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler I, İstilâ Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri", VD., Sayı 2, Ankara, 1942. (279-386). BAYHAN, Mehmet Ali ve SALMAN, Fikri, Adıyaman Yüzey Araştırmaları (2000-2004), Doğuş Gazete ve Matbaacılık, Adıyaman 2010. BAYKARA, Tuncer, Osmanlı Taşra Teşkilatından XVIII. yüzyılda Görev ve Görevliler, VGM. Yay., Ankara 1990. BAYRAKAL, Sedat, Hurûfât Defterleri'nde Isparta Kazası, Saarbrücken 2015. BERKÎ, Ali Himmet, Vakfa Dair Yazılan Eserlerle Vakfiye ve Benzeri Vesikalarda Geçen Istılah ve Tâbirler, VGM. Neşriyatı, Doğuş Matbaası, (tarihsiz), Ankara. BEYAZIT, Yasemin, "Hurufat Defterlerinin Şehir Tarihi Araştırmalarındaki Yeri", History Studies, C.5, S.1, 2013. BEYDİLLİ, Kemal, "İmam", DİA, C.22, Ankara 2000. CİRİT, Hasan, "Vaaz", DİA, C.42, Ankara 2012. ÇAKAR Enver, UZUN, Celalettin, Hurufat Defterlerinde Harput (1690-1812), FÜ. Harput Uygulama ve Araştırma Merkezi Yay., No:3, Elazığ 2017. ÇELİKDEMİR, Murat, Osmanlı Döneminde Aşiretlerin Rakka'ya İskânı (1690-1840), FÜ.SBE.BDT., Elazığ 2001. DEMİRTAŞ, Hasan, "Vakıf Araştırmalarında Kaynak Olarak Hurûfât Defterleri: Kangırı Örneği", Vakıflar Dergisi, Haziran 2012, S.37. DÜNDAR, Abdulkadir, Kilis'teki Osmanlı Devri Mimari Eserleri, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1999. EYİCE, Semavi, "Cami", DİA., C.7, Ankara 1993. Gregory Abû'l-Farac, Abû'l-Farac Tarihi, C.2, Çev. Ömer Riza Doğrul, TTK. Basımevi, Ankara, 1987. KARA, Seyfullah, "Türkiye Selçuklularında Dinî Hayat", Türkler Ansiklopedisi, C. 7, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002, s.308. (308-319). KÜÇÜKAŞÇI, Mustafa Sabri, "Müezzin", DİA, C.31, Ankara 2006. ORHONLU, Cengiz, Osmanlı İmparatorluğunda Aşiretlerin İskânı Teşebbüsü, İÜ.EFY. No:998, İstanbul 1963. ÖNKAL, Ahmet, BOZKURT Nebi, "Câmi", DİA., C.7, Ankara, 1993. ÖZLÜ, Zeynel, Cenûbda Bir Şehr-i Medeniyet Behisni (Bethesna-Besni), GAÜ. Basımevi, Gaziantep 2015.  XVIII. ve XIX. Yüzyıllarda Karadeniz'de Bir Kıyı Kenti: Akçakoca, Yeditepe Yay., İstanbul 2008.  "Besni Kazasında Alevi Bektaşi Ocakları ile İlgili Bulgular", Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, S.63, 2012. ÖZTÜRK, Mustafa, "XVIII. Yüzyılda Antakya ve Çevresinde Eşkıyalık Olayları", TTK. Belleten, LIV/211, Ankara1991. ÖZTÜRK, Nazif, Elmalılı M. Hamdi Yazır Gözüyle Vakıflar, TDVY., Ankara, 1995.  Menşe'i ve Tarihi Gelişimi Açısından Vakıflar, VGM. Yay., Ankara, 1983.  Türk Yenileşme Tarihi Çerçevesinde Vakıf Müessesesi, TDVY., Ankara 1995.  "Mütevelli", DİA, C.32, Ankara 2006. SÖYLEMEZ, Faruk, Osmanlı Devleti'nde Aşiret Yönetimi: Rişvan Aşireti Örneği, Kitabevi Yay., İstanbul 2007.  "Rişvanzade Ömer Paşa'nın Besni'deki Vakfı", Vakfılar Dergisi, Sayı 40, Ankara 2013.
• SUCU, Mustafa, Adıyaman İl ve İlçeleri, (Tarihsiz), Gaziantep. Süryanî Mihail, Süryanî Patrik Mihail'in Vakainâmesi, İkinci Kısım (1042-1195), çev. Hrant D. Andreasyan, DİA. Kütüphanesi, 1944. TAŞTEMİR, Mehmet, XVI. Yüzyılda Adıyaman Sosyal ve İktisâdî Tarihi, TTK Basımevi, Ankara, 1999. TEKTUNA, Mehmet, Hurûfât Defterlerine Göre Kilis'te Sosyal ve İktisadi Hayat, BYLT., Kilis 2017. TOPRAK, Seydi Vakkas, Besni, 1846 Tarihli Bir Kefâlet Defterine Göre Nüfus ve Sosyal Hayat, ADYÜ. Yay., Adıyaman 2015. Urfalı Mateos Vekayi-nâmesi(952-1136) ve Papaz Grigor'un Zeyli (1136-1162), Çev. Hrant D. Andreasyan, TTK. Basımevi, Ankara 2000.
• YEDİYILDIZ, Bahaeddin, "Vakıf Istılahları Lügatçesi", (tarihsiz). (http://acikerisim.fsm.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/11352/1387/Yediy%C4%B1ld%C4%B1z.pdf?sequence=1)
• YİNANÇ, Mükrimin Halil, "Besni-Behesni", İA., C.2, İstanbul 1979.