OSMANLI’DA MODERN ZİRAATIN GELİŞİMİNE KATKI SUNAN İKİ ERMENİ MÜTEHASSIS: HAGOP AMASYAN VE KEVORK TORKOMYAN

Yıl 2016, Cilt: 6 Sayı: 12, 126 - 143, 30.12.2016

Mehmet Ali Yildirim

Öz

Öz

Osmanlı Devleti’nde
ayrılıkçı fikirlerin nüksetmeye başladığı XIX. yüzyılda ve özellikle de söz
konusu yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı tabiiyetinde bulunan birçok Ermeni’nin
devlet hizmetinde bulunduğu aşikârdır. Karşılıklı güven ve sadakat esasına dayanarak
gerek devlet, gerekse devlet namına çalışan Ermeni reaya siyasi kırılganlığın
son derece müsait olduğu yıllarda dahi üzerlerine düşeni layıkıyla yerine
getirmeye gayret etmişlerdir. Nitekim Amasyan ve Torkomyan Efendiler, bu
durumun teferruatına dair örnekler arasında yer almaktadırlar. Hagop Amasyan
Efendi, 1865 yılı itibarıyla devlet hizmetine girmiş ve Halkalı Ziraat Mektebi
ile beraber Edirne ve Selanik ziraat mekteplerinin kuruluşuna önemli katkılar
sunmuştur. Kevork Torkomyan Efendi ise Halkalı Ziraat Mektebi’nin öğretim
kadrosunun oluşturulması kapsamında eğitim için Avrupa’ya gönderilmiş,
döndüğünde memuriyeti tevdi edilmiş, 1888 senesinde Bursa’da açılan
ipekböcekçiliği mektebinin müdürlük vazifesini üslenerek ipekçiliğin yeniden
toparlanmasına yardımcı olmuştur. Elbette devlet her iki memurunun da
hizmetlerini karşılıksız bırakmamış ve onları taltiften imtina etmemiştir. Bu
bağlamda çalışma, Amasyan ve Torkomyan Efendiler özelinde Osmanlı Devleti’nin
-görevini ifa ile ayrılıkçı eylemlere tevessül etmeyen- Ermeni reayaya güvenini
ve buna mukabil devlet bünyesinde görev alan Ermenilerin hizmetlerini ortaya
koymaya çalışmak adına kaleme alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Ermeniler, Amasyan Efendi, Torkomyan Efendi

Kaynakça

• KAYNAKÇA 1. Arşiv Vesikaları BOA., (Başbakanlık Osmanlı Arşivi) A.MKT.MHM.(Sadaret Mektubî Mühimme Kalemi) 401/23-1 (8 ZA 1284/2 Mart 1868). BOA., BEO. (Babıâlî Evrak Odası). 106/7905-2 (6 Şubat 1307/18 Şubat 1892). BOA., BEO. 106/7905-3 (4 Nisan 1307/16 Nisan 1892). BOA., BEO. 2097/157270 (8 Haziran 1319/21 Haziran 1903). BOA., DH. SAİD.d. (Dâhiliye Nezâreti Sicill-i Ahval Defteri). 2/6 (4 B 1296/24 Haziran 1879). BOA., HH.SAİD.MEM. (Hazine-i Hassa Nezareti Sicill-i Ahval İdaresi Memur Zarfı). 35/14-12 (24 B 1309/23 Şubat 1892). BOA., HH.SAİD.MEM. 35/14-25 (23 Kânunuevvel 1323/5 Ocak 1908). BOA., HH.SAİD.MEM. 35/14-5 (9 Şubat 1306/21 Şubat 1891). BOA., HR.MKT. (Hariciye Nezâreti Mektubî Kalemi). 293/76 (22 ZA 1275/23 Haziran 1859). BOA., İ.DH. (İrâde Dâhiliye). 794/64471 (5 Z 1296/20 Kasım 1879). BOA., İ.DH. 799/64801 (16 B 1297/24 Haziran 1880). BOA., İ.DH. 882/70349 (22 C 1300/30 Nisan 1883). BOA., İ.HR. (İrâde Hariciye). 294/18542 (29 N 1301/ 23 Temmuz 1884). BOA., İ.MMS. (İrâde Meclis-i Mahsus). 133/5696 (2 Z 1287/23 Şubat 1871). BOA., İ.TAL. (İrâde Taltifat). 165/1316 (13 N 1316/25 Ocak 1899). BOA., İ.TAL. 180/1317 (21 S 1317 (1 Temmuz 1899). BOA., İ.TAL. 479/1330-1,2 (3 B 1330/18 Haziran 1912). BOA., İ.TAL. 53/1311 (27 ZA 1311/1 Haziran 1894). BOA., Meclis-i Tanzimat Defteri, No:3 (2 Z 1287/23 Şubat 1871). BOA., Y.MTV. (Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı). 10/77-1 (25 CA 1300/3 Nisan 1883).
• 2. Süreli Yayınlar Bursa Vilâyeti Salnâmesi, 1927. Hüdâvendigâr Vilâyeti Salnâmesi, Defa 35, H.1325.
• Hüdavendigâr Vilayeti Salnâmesi, Defa 20, H.1311. Hüdâvendigâr Vilâyeti Salnâmesi, Defa 21, H.1312. Hüdâvendigâr Vilâyeti Salnâmesi, Defa 34, H.1324. Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Defa 39, H.1301. Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Defa 40, H.1302. Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Defa 41, H.1303. Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Defa 42, H.1304. Terakki, numero 79, s.7 (8 ZA 1285/20 Şubat 1869); numero 85, s.8 (17 ZA 1285/1 Mart 1869); numero 90, s.7 (22 ZA 1285/6 Mart 1869).
• 3. Araştırma ve İncelemeler Dalsar, F., Türk Sanayi ve Ticaret Tarihinde Bursa’da İpekçilik, Sermet Matbaası, İstanbul, 1960. Doruk, M. Y., “Kevork Torkomyan Efendi ve İpekçilik Enstitüsü” Bursa’da Yaşam, 2012, Özel Ek: 112-115. Keskin, Ö., ‘‘Orman ve Maʽâdin Nezâretinin kuruluşu ve Faaliyetleri’’, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı (Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul, 2005. Koçbaş, M. S., Tarihte Ermeniler ve Türk Ermeni İlişkileri, Kastaş Yayınları, İstanbul, 1990. Metin, H., Türkiye’nin Siyasi Tarihinde Ermeniler ve Ermeni Olayları, M.E.B. Yayınları, Ankara, 2001. Quataert, D., “The silk industry of Bursa 1880-1914”, The Ottoman Empire and the World-Economy, (Ed: Huri İslamoğlu-İnan), Cambridge University Press, Cambridge, 2004, 284-299. Quataert, D., Anadolu’da Osmanlı Reformu ve Tarım 1876-1908, (Çeviren: Nilay Özok Gündoğan, Azat Zana Gündoğan, İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2008.
• Torkomyan, K., İpekböceği Beslemek ve İpekböceği Tohumu İstihsal Etmek Usul ve Kavaidi, Defʽa-i sâniye, Düyûn-ı Umûmiyye-i Osmaniyye Varidat- Mahsusa İdaresi Matbaası, Dersaâdet, 1326. Torkomyan, K., İpekböceği Beslemek ve İpekböceği Tohumu İstihsal Etmek Usul ve Kavaidi, Üçüncü Defʽa, Düyûn-ı Umûmiyye-i Osmaniyye Varidat-ı Mahsusa İdaresi Matbaası, Dersaâdet, 1922. Yıldırım, M. A., “Halkalı Ziraat Mektebi’nin Açılış Sürecine Dair Bazı Mülahazalar ve Amasyan Efendi’nin Layihası”, DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, 32 (53), Ankara, 2013, 265-302. Yıldırım, M. A., “Osmanlı’da İpekböcekçiliği Eğitimi: Bursa Harir Dârüttalimi ve Dârülharirlerin Açılması”, Turkish Studies, 8/5, Ankara, 2013, 975-994.