Fakhr al-Dīn al-Rāzī Commentary Mefātīh al-Ghayb Evaluation of Qirāʾāts in Terms of Validity

Yıl 2022, Sayı: 20, 27 - 52, 18.03.2022

Bayram Aktaş

Öz

Kıraat, Kur’ân ilimleri içinde ayetlerin telaffuz biçimini konu edinen ve onları sahih bir yolla Hz. Peygamber’e ulaştırmayı amaçlayan bir ilim dalıdır. Kıraatlerin sıhhati için bu sahanın bilginleri tarafından “Senedinin sahih olması”, “takdiren de olsa Osman Mushaf’ına (hattı Osmânîye) uygun olması”, “bir yönüyle de olsa Arap diline uyması” şeklinde üç şart koşulmuştur. Bu makalede, tefsir ilminin önemli simalarından olan Fahreddin er-Râzî’nin (ö. 606/1210) tefsiri Mefâtîhu’l-gayb bağlamında kıraat ilmine yaklaşımı, kıraat anlayışı tespit edilmeye çalışılacaktır. Bu amaca ulaşmak için bir kıraatin kabulünde gerekli görülen sahih sened/rivayet, Mushaf’a ve Arap diline uygunluk yönüne Râzî’nin bakışı esas alınacaktır. Böylelikle müellifin yaşadığı dönem olan 13. Yüzyıla kadar kıraatlerin sıhhat şartları açısından geçirdiği farklılıklara kısmen temas edilecektir. Râzî’nin kıraate dair müstakil bir eseri yoktur. Ancak o, tefsirinde kıraat ilminden fazlasıyla istifade etmiş, ayetlerin okunuş biçimiyle ilgili ortaya çıkan kıraat farklılıklarına sık sık yer vermiştir. Râzî, kıraat yaklaşımını kelime açıklamaları esnasında ortaya koymuş, konuyla ilgili görüşlerini satır aralarına serpiştirmiştir. Bu sebeple çalışmada ağırlıklı olarak deskriptif ve tahlil yöntemleri kullanılmıştır. Tefsir, Arap dili, fıkıh ve usûl-i fıkıh gibi kıraatle ilişkili ilimlerin tamamında müstakil eserleri bulunan, bu ilimlerin her birinden yararlanılarak ortaya konulan ve kıraate dair zengin bir muhtevaya sahip bir eseri kıraatler açısından incelemesi yönüyle çalışmanın özgün bir nitelik arz ettiği değerlendirilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Qirāʾāt, Fakhr al-dīn al-Rāzī, Mefātīh al-Ghayb, Validity Conditions

Fahreddin er-Râzî’nin Tefsiri Mefâtîhu’l-Gayb’a Kıraatlerin Sıhhat Şartları Açısından Bir Bakış

Öz

Kıraat, Kur’ân ilimleri içinde ayetlerin telaffuz biçimini konu edinen ve onları sahih bir yolla Hz. Peygamber’e ulaştırmayı amaçlayan bir ilim dalıdır. Kıraatlerin sıhhati için bu sahanın bilginleri tarafından “Senedinin sahih olması”, “takdiren de olsa Osman Mushaf’ına (hattı Osmânîye) uygun olması”, “bir yönüyle de olsa Arap diline uyması” şeklinde üç şart koşulmuştur. Bu makalede, tefsir ilminin önemli simalarından olan Fahreddin er-Râzî’nin (ö. 606/1210) tefsiri Mefâtîhu’l-gayb bağlamında kıraat ilmine yaklaşımı, kıraat anlayışı tespit edilmeye çalışılacaktır. Bu amaca ulaşmak için bir kıraatin kabulünde gerekli görülen sahih sened/rivayet, Mushaf’a ve Arap diline uygunluk yönüne Râzî’nin bakışı esas alınacaktır. Böylelikle müellifin yaşadığı dönem olan 13. Yüzyıla kadar kıraatlerin sıhhat şartları açısından geçirdiği farklılıklara kısmen temas edilecektir. Râzî’nin kıraate dair müstakil bir eseri yoktur. Ancak o, tefsirinde kıraat ilminden fazlasıyla istifade etmiş, ayetlerin okunuş biçimiyle ilgili ortaya çıkan kıraat farklılıklarına sık sık yer vermiştir. Râzî, kıraat yaklaşımını kelime açıklamaları esnasında ortaya koymuş, konuyla ilgili görüşlerini satır aralarına serpiştirmiştir. Bu sebeple çalışmada ağırlıklı olarak deskriptif ve tahlil yöntemleri kullanılmıştır. Tefsir, Arap dili, fıkıh ve usûl-i fıkıh gibi kıraatle ilişkili ilimlerin tamamında müstakil eserleri bulunan, bu ilimlerin her birinden yararlanılarak ortaya konulan ve kıraate dair zengin bir muhtevaya sahip bir eseri kıraatler açısından incelemesi yönüyle çalışmanın özgün bir nitelik arz ettiği değerlendirilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kıraat, Fahreddin er-Râzî, Mefâtîhu'l-gayb, Sıhhat Şartları

Kaynakça

• Ablay, Rıfat. İbn Atiyye Tefsirinde Kıraat Olgusu. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Adıgüzel, Mehmet. Kıraat Açısından Fahruddin Râzî ve Tefsîri Kebîr’i. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora tezi, 1998.
• Akaslan, Yaşar. “Kırâat-i Aşere’de Ferş Yönünden Farklılıklar”, İslâm Bilimleri Araştırmaları Dergisi = Journal of Islamic Sciences Researches, 4/1 (2017).
• Akdemir. M. Atilla. “Kırâat-Resmü'l-Mushaf İlişkisi”, Kur’an ve Tefsir Araştırmaları: Kıraat İlmi ve Problemleri-IV, ed. Sait Şimşek – Emin Aşıkkutlu vd. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2002.
• Aktaş, Bayram. Fahreddin Râzî Tefsirinde Garîbü’l-Kur’ân. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Altaş, Eşref. “Fahrettin er-Râzî’nin Eserlerinin Kronolojisi”, İslam Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahrettin er-Râzî, ed. Ömer Türker - Osman Demir. İstanbul: İSAM yayınları, 2018. Altıkulaç, Tayyar. “Dûrî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Ankara: TDV Yayınları, 1994),
• Apaydın, H. Yunus. “Mütevatir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2006. Altıkulaç. “İbn Mücahid”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Ankara: TDV Yayınları, 1998), 20/214.
• Bayraktutan, Osman. Uluslararası Din Bilimleri Çalıştayı, Kıraat İlminin Dünü Bugünü Yarını (Kıraat Sınıflandırması Bağlamında. Iğdır: Iğdır Üniversitesi Yayınları, 2017.
• Birışık, Abdülhamit. “Kıraat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Birışık. “Tefsir”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2011. 40/281.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail el-. el-Câmiʿu’ṣ-Saḥîḥ. Nşr. Şeyh Muhammed Ali el-Kutb - Şeyh Hişam el-Buhari. Beyrut. 5 Cilt. Mektebetü’l el-Asriyye, 2007.
• Buladı, Kerim. “Klasik Tefsir Mukaddimelerinde Yedi Harf Meselesi ve Yorumları”. Yakın Doğu İlahiyat Dergisi 2/2 (2016), 117.
• Cerrahoğlu, İsmail Tefsir Usûlü. Ankara: Ankara Üniversitesi yayınları, 1971.
• Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi. Ankara: Fecr Yayınları, 2010.
• Cezerî, Ebü’l-Hayr Muhammed b. Muhammed b. Muhammed el-. en-Neşr fi’l-ḳırâʾâti’l-ʿaşr. thk. Ali Muhammed ed-Dıbâ’. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, ts., 1/7.
• Cezerî, Müncidü’l-muḳriʾîn ve mürşidü’l-tâlibîn. Beyrut: 1400/1980.
• Dağ, Mehmet. “Kıraat İlminin Akademik Serencamı –Araştırma Mantığı ve Biçimi Üzerine-”. Ekev Akademi Dergisi 17/56 (2013). Dağ. “Kıraat İlminde Şazz kavramı –Kavramın Anlamsal Dönüşümü ve Gerçek Anlamının Tespitine Dair-“ Marife Dergisi 7/2 (2002). Dağ. Tarihi perspektif ve Problematik Sorgulama Bağlamında Kıraat İlminde İhticac Olgusu. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2005.
• Dayf, Şevki. el-Medârisü’n-Nahviyye. Kahire: Dâru’l-Meârif, ts.
• Fırat, Yavuz. “Kıraat İlmi ve Tarikler”, Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 13/2 (2011).
• Güneş, Arif. Kur’ân-ı Kerim’in Okunmasında Harf-Kıraat-Yazı Kavramı ve İlişkileri. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1992.
• İbn Sa‘d, Muhammed b. Menî‘ el-Zührî. Kitâbü’ṭ-Ṭabaḳāti’l-kebîr. thk. Ali Muhammed Ömer. Kahire:Mektebetü’l-Hancî, 2001.
• İşler, Emrullah. Çok Anlamlılık, Anlam Daralması ve Kur’ân’ın Türkçe Çevirisinde Yapılan Yanlışlar, Yüzüncü Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Kur’an ve Dil: Dilbilim ve Hermenötik Sempozyumu. Erzurum: Bakanlar Matbaası, 2002.
• Kahveci, Adnan. Fahreddin er-Razi’nin “Mefâtîhu’l-gayb” Adlı Tefsirinde Ulûmu’l-Kur’ân. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora tezi, 2001.
• Karaçam, İsmail. Kıraat İlminin Kur’ân Tefsirindeki Yeri ve Mütevâtir Kıraatlerin Yorum Farklılıklarına Etkisi. İstanbul: Marmara İlahiyat Vakfı Yayınları, 2018.
• Kaysî, Mekkî b. Ebî Tâlib Hammûş el-. el-İbâne an meâni’l-kırâât. Kahire: Dâru’n-Nahda Mısr li’n-Neşr ve’ddab’, 1398/1977.
• Kıftî, Cemâleddin Ebu’l-Hasan Ali b. Yusuf el-. İḫbârü’l-ʿulemâʾ bi-aḫbâri’l-ḥükemâʾ. thk. İbrahim Şemseddin. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmıyye, 1426/2005). Kudat, Aydın. “Kur’an Kıraati ile Arap Dilbilimi Münasebeti Üzerine = The Approach of Linguists to Qira’at and the Position of Sibawayh”, Turkish Studies: Comparative Religious Studies 15/1 (2020). Kur’ân Yolu Meâli. çev. Hayrettin Karaman – Mustafa Çağrıcı vd. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2014.
• Maşalı, Mehmet Emin. “Mushaf”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Mollaibrahimoğlu Süleyman - Taşpınar Kadir. “Ebussud Efendi’nin Tefsirinde Kıraat Tasavvuru”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9 (2016). Muhaysin, Muhammed Sâlim. el-Kıraât ve Eseruhê fî Ulûmi’l Arabiyye. Beyrut: Dâru’l-Ceyl, 1998.
• Pakdil, Ramazan. Ta’lim Tecvid ve Kıraat. İstanbul: Marmara İlahiyat Vakfı yayınları, 2017. Razi, Fahreddin Muhammed b. Ömer b. Hüseyin er-. Tefsiru’l-Kebir/Mefâtîhu’l-gayb. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1981.
• Sâlih, Subhi. Mebâhis fî Ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-Ilm li’l-Melâyîn, 1977.
• Sicistânî, Ebu bekir Abdullah b Ebî Dâvûd Süleymân b. el-Eş‘as es-. Kitâbü’l-Mesâhif. thk. Arthur Jeffery. Kahire Matbaatu’r- Rahmâniyye, 1355/1936.
• Şa’ban, Zekiyyüddin. İslâm Hukuk İlminin Esasları (Usûlü’l-Fıkh). çev. İbrahim Kâfi Dönmez. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2015.
• Şam, Lokman. “Kırâat Farklılıklarının Dil Kaidelerine Delil Olarak Kullanılması”, Kur’ân ve Dil İlimleri, ed. Emrullah Ülgen – Bedrettin Basuguy vd. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2021.
• Şelebî, Abdülfettâh İsmâil. Resmü’l-Mushafi’l-Osmânî. Cidde: Dâru’ş-Şurûk, 1982. Temel, Ali. “Erken Dönem Dilbilimsel Tefsirlerde Kıraat Anlayışı”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 15/2 (2015).
• Tuğral, Rahim. “Kur’ân’ın Cem’i ve İstinsahında Üç Önemli Nokta”. Diyanet İlmi Dergi 26/1 (1990). Uludağ, Süleyman. Fahrettin Râzî Hayâtı-Fikirleri-Eserleri. Ankara: Harf Eğitim Yayıncılığı, 2014.
• Ünal, Mehmet “Bir Kırâat Terimi Olarak “Hüccet”in Kavramsal Alanı ve Tarihsel Gelişimi”. İslâmî Araştırmalar Dergisi 17/1 (2004).
• Ünal, “Kıraat Kriterleri Bağlamında Kıraatlerin Tevatürü Meselesi ve Şia’nın Buna Bakışı”, Milel ve Nihal: İnanç, Kültür ve Mitoloji Araştırmaları Dergisi 8/3 (2011).
• Ünal, “Kur’ân’ın Fonetik Naklinin Tarihi (Kıraat İlmi ve Tarihi)”. Tefsir El Kitabı. ed. Mehmet Akif Koç. Ankara: Grafiker Yayınları, 2012. Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî ez-. Meʿâni’l-Ḳurʾân ve iʿrâbüh, thk. Abdulcelil Abdüh. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1409/1988.
• Zerkânî, Muhammed Abdülazim. Menâhilü’l-irfân fî ulûmi’l-Kur’ân. Kâhire: Matbaatu îsâ el-Albânî, 1988.
• Zerkeşî, Bedruddin Muhammed b Abdullah ez-. el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. Kahire: Mektebetü Dâri’t-Türas, 1984.
• Zeydan, Abdülkerim. el-Medhal lidirâseti’ş-şerıyyeti’l-İslâmiyye. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2002.