Mukhāla‘a Practices in the Ottoman Period According to Istanbul Qādī Registers

Yıl 2022, Sayı: 21, 91 - 118, 18.09.2022

Gülistan Çetinbaş , Mustafa Ateş

Öz

According to the religion of Islam, it is of great importance for people to establish a family in which they will find peace and to maintain this family. But some disagreements that may arise between husband and wife may require divorce. According to Islamic family law, divorce can be realized by methods such as talāq, tafrīq and mukhāla‘a. In Islamic family law, it is called muhâlea contract for a woman to divorce her husband by agreement in return for paying a certain price. When the Istanbul kadı registers are examined, it is seen that the muhâlea contract is a frequently applied divorce method in Ottoman law. In this study, one thousand four hundred and seventy-four cases related to the settlement, including the cases heard in Istanbul and in the bilād-i thalātha (Galata, Uskudar, Eyup), which were in the registry records between the dates 1549-1559 and 1857, were examined. In the research; The database of the Istanbul Qādī Registers project, prepared in 100 volumes under the management of Mehmet Âkif Aydın, was used. Many examples related to the muhâlea in the Istanbul qādī registers are classified under the headings such as the establishment of the agreement, its reasons, the price in the agreement, the results of the agreement, the lawsuits due to the conflict that occurred as a result of the agreement, the lawsuits related to non-Muslims. The records in the registers were examined under these headings and evaluations were made on the subject. Thus, the Ottoman period muhâlea practices and the issues related to the muhâlea are determined in general terms, based on the Istanbul qādī registers.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Divorce, Mukhāla‘a, Ottoman, Istanbul Qādī Registers

İstanbul Kadı Sicillerine Göre Osmanlı Döneminde Muhâlea Uygulamaları

Öz

İslâm dinine göre insanların huzur bulacakları bir aile kurup bu aile birliğini devam ettirmeleri büyük bir önem taşımaktadır. Fakat taraflar arasında ortaya çıkabilecek bazı anlaşmazlıklar, aile birliğinin sona ermesini gerektirebilir. İslam aile hukukuna göre talak, tefrik ve muhâlea gibi yöntemlerle boşanma gerçekleşebilmektedir. İslâm aile hukukunda kadının kocasına belirli bir bedel vermesi karşılığında ondan anlaşmalı bir şekilde boşanmasına muhâlea akdi denilmektedir. İstanbul kadı sicilleri incelendiğinde Osmanlı hukukunda muhâlea akdinin sıklıkla uygulanan bir boşanma yöntemi olduğu görülmektedir. Bu çalışmada h. 956-963 / m. 1549-1559 tarihi ile h. 1273-1274 / m. 1857 tarihi arasındaki sicil kayıtlarında yer alan İstanbul sur içi ve bilâd-ı selâsede (Galata, Üsküdar, Eyüp) görülen davaları kapsayan muhâlea ile alakalı bin dört yüz yetmiş dört dava incelenmiştir. Araştırmada; İSAM, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. ve Medipol Üniversitesi Hukuk Fakültesi ortaklığıyla Mehmet Âkif Aydın’ın yönetiminde 100 cilt olarak hazırlanan İstanbul Kadı Sicilleri projesi veri tabanı kullanılmıştır. İstanbul kadı sicillerinde yer alan muhâlea ile alakalı pek çok örnek, muhâlea akdinin kurulması, sebepleri, muhâleada bedel, muhâleanın neticeleri, muhâlea sonucunda oluşan nizâ sebebiyle görülen davalar ve gayrimüslimlerle alakalı davalar başlıkları altında tasnif edilerek incelenmekte ve konuya dair değerlendirmeler yapılmaktadır. Böylece İstanbul kadı sicillerinden hareketle Osmanlı dönemi muhâlea uygulamaları ve muhâlea ile alakalı meseleler genel hatlarıyla tespit edilmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Talâk, Muhâlea, Osmanlı, İstanbul Kadı Sicilleri

Kaynakça

• Apaydın, H. Yunus. “İbrâ”. DİA. 21/263-266. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Atar, Fahrettin. “Muhâlea”. DİA. 30/399-402. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Aybakan, Bilal. “Muâvaza”. DİA. 30/331-332. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Aybakan, Bilal. “Teberru”. DİA. 40/215-216. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Aydın, M. Akif. İslâm-Osmanlı Aile Hukuku. İstanbul, 1985.
• Aydın, M Âkif. Osmanlı Aile Hukuku. İstanbul: Klasik, 3. Basım, 2020.
• Bardakoğlu, Ali. “İkrah”. DİA. 22/30-37. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Bilmen, Ömer, Nasuhi. Hukûk-ı İslâmiyye ve Istılâhât-ı Fıkhiyye Kâmusu. 8 Cilt. İstanbul: Ravza Yayınları, 2. Basım, 2018.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’s-sahîh. 7. Cilt b.y.: Dâru Tavki'n-Necât, 1422/2001.
• Demirci, Kürşat. “Hıristiyanlık”. DİA. 17/368-372. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eş‘as b. İshâk b. Beşîr, Sünenü Ebî Dâvud, 2. Cilt. b.y.: el-Mektebetü'l-Asriyye, ts.
• Fayda, Mustafa. “Zimmî”. DİA. 44/438-440. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Fîrûzâbâdî, Mecdüddîn Ebu Tâhir Muhammed b. Ya‘kûb. el-Kâmûsu’l-Muhît. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1426.
• Gürkan, Salime Leyla. “Yahudilik”. DİA. 43/226-232. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Halebî, Muhammed b. Muhammed b. İbrâhîm. Mecmau’l-enhur. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419.
• Hankal, Fatma Zehra. İkale, Muhalâ’a ve Kitâbet Akitleri Mukayesesi. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans, 2020.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer. Reddü’l-muhtâr ‘ale’d-Dürri’l-muhtâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1412.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddin Ebû Muhammed Abdullah b. Ahmed. el-Muğnî. Kâhire: Mektebetü’l-Kâhire, 1968.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrahîm b. Muhammed. el-Bahrü’r-râik şerhu Kenzi’d-dekâik. Dârü’l-Kitâbi’l-İslâm, ts.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velid Muhammed b. Ahmed. Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’l-muktesid. 4 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Hadîs, 1425.
• İstanbul Kadı Sicilleri 75 Adalar Mahkemesi 1 Numaralı Sicil (H. 1178-1184 / M. 1764-1771), proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür A.Ş, 2019. http://www.kadisicilleri.org
• İstanbul Kadı Sicilleri 49 Ahi Çelebi Mahkemesi 1 Numaralı Sicil (H. 1063-1064 / M. 1652-1653), proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz İstanbul: Kültür A.Ş, 2019. http://www.kadisicilleri.org
• İstanbul Kadı Sicilleri Bâb Mahkemesi 3 Numaralı Sicil (H. 1077 / M. 1666 – 1667), proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz, haz. Rıfat Günalan. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2011. http://www.kadisicilleri.org
• İstanbul Kadı Sicilleri 53 Bâb Mahkemesi 11 Numaralı Sicil (H. 1081 / M. 1670-1671), proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür A.Ş, 2019. http://www.kadisicilleri.org
• İstanbul Kadı Sicilleri Bâb Mahkemesi 46 Numaralı Sicil (H. 1096 - 1097 / M. 1685 - 1686), proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz, haz. Sabri Atay vd. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2010. http://www.kadisicilleri.org
• İstanbul Kadı Sicilleri Bâb Mahkemesi 54 Numaralı Sicil (H. 1102 / M. 1691), proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz, haz. Hüseyin Kılıç vd. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2011. http://www.kadisicilleri.org
• İstanbul Kadı Sicilleri 60 Bab Mahkemesi 92 Numaralı Sicil (H. 1120-1121 / M. 1709), proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz İstanbul: Kültür A.Ş, 2019. http://www.kadisicilleri.org
• İstanbul Kadı Sicilleri 65 Bab Mahkemesi 150 Numaralı Sicil (H. 1143-1144 / M. 1730-1732), proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür A.Ş, 2019. http://www.kadisicilleri.org
• İstanbul Kadı Sicilleri 69 Bab Mahkemesi 172 Numaralı Sicil (H. 1152-1153 / M. 1740), proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür A.Ş, 2019. http://www.kadisicilleri.org
• İstanbul Kadı Sicilleri 95 Bab Mahkemesi 397 Numaralı Sicil (H. 1255-1256 / M. 1839-1840), proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür A.Ş, 2019. http://www.kadisicilleri.org
• İstanbul Kadı Sicilleri 48 Beşiktaş Mahkemesi 63 Numaralı Sicil (H. 1061-1062 / M. 1651-1652), proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür A.Ş, 2019. http://www.kadisicilleri.org
• İstanbul Kadı Sicilleri 79 Davud Paşa Mahkemesi 1 Numaralı Sicil (H. 1196-1197 / M. 1782-1783), proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür A.Ş, 2019. http://www.kadisicilleri.org
• İstanbul Kadı Sicilleri Eyüb (Havass-ı Refîa) Mahkemesi 19 Numaralı Sicil (H. 1028 - 1030/M. 1619 - 1620), proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz, haz. Yılmaz Karaca - Rasim Erol. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2011. http://www.kadisicilleri.org
• İstanbul Kadı Sicilleri Eyüb (Havass-ı Refîa) Mahkemesi 74 Numaralı Sicil (H. 1072 - 1073 / M. 1661 - 1662), proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz, haz. Hüseyin Kılıç vd. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2011. http://www.kadisicilleri.org
• İstanbul Kadı Sicilleri Eyüb (Havâss-ı Refîa) Mahkemesi 82 Numaralı Sicil (H. 1081 / M. 1670-1671), proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz, haz. Talip Mert, Rıfat Günalan. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2011. http://www.kadisicilleri.org
• İstanbul Kadı Sicilleri Eyüb (Havâss-ı Refîa) Mahkemesi 90 Numaralı Sicil (H. 1090-1091 / M. 1679-1680), proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz, haz. Fuat Recep vd. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2011. http://www.kadisicilleri.org
• İstanbul Kadı Sicilleri Galata Mahkemesi 90 Numaralı Sicil (H. 1073-1074 / M. 1663), proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz, haz. Fuat Recep - Salih Kahriman. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2012. http://www.kadisicilleri.org
• İstanbul Kadı Sicilleri 63 Galata Mahkemesi 259 Numaralı Sicil (H. 1137-1138 / 1724-1725), proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür A.Ş, 2019. http://www.kadisicilleri.org
• İstanbul Kadı Sicilleri Hasköy Mahkemesi 5 Numaralı Sicil (H. 1020-1053 / M. 1612-1643), proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz, haz. Baki Çakır vd. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2011. http://www.kadisicilleri.org
• İstanbul Kadı Sicilleri İstanbul Mahkemesi 3 Numaralı Sicil (H. 1027 / M. 1618), proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz, haz. Yılmaz Karaca vd. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2010. http://www.kadisicilleri.org
• İstanbul Kadı Sicilleri 51 İstanbul Mahkemesi 10 Numaralı Sicil (H. 1072-1073 / M. 1661-1663) / proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür AŞ, 2019. http://www.kadisicilleri.org
• İstanbul Kadı Sicilleri İstanbul Mahkemesi 12 Numaralı Sicil (H. 1073-1074 / M. 1663-1664), proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz, haz. Rasim Erol vd. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2010. http://www.kadisicilleri.org
• İstanbul Kadı Sicilleri 56 İstanbul Mahkemesi 20 Numaralı Sicil (H. 1099-1100 / M. 1688-1689) / proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür AŞ, 2019. http://www.kadisicilleri.org
• İstanbul Kadı Sicilleri 57 İstanbul Mahkemesi 22 Numaralı Sicil (H. 1107-1108 / M. 1695-1697), proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür AŞ, 2019. http://www.kadisicilleri.org
• İstanbul Kadı Sicilleri 76 İstanbul Mahkemesi 25 Numaralı Sicil (H. 1179-1180 / M. 1765-1767), proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür AŞ, 2019. http://www.kadisicilleri.org
• İstanbul Kadı Sicilleri 78 İstanbul Mahkemesi 44 Numaralı sicil (H. 1193-1194 / M. 1779-1780), proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür AŞ, 2019. http://www.kadisicilleri.org
• İstanbul Kadı Sicilleri 96 İstanbul Mahkemesi 172 Numaralı Sicil (H. 1257-1258 / M. 1841-1842), proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür AŞ, 2019. http://www.kadisicilleri.org
• İstanbul Kadı Sicilleri 44 İstanbul Mahkemesi 191 Numaralı Sicil (H. 1000-1027 / M. 1591-1617), proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür AŞ, 2019. http://www.kadisicilleri.org
• İstanbul Kadı Sicilleri 97 Mahfel-i Şer‘iyyât Mahkemesi 3 Numaralı Sicil (H. 1273-1274 / M. 1857), proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür AŞ, 2019. http://www.kadisicilleri.org
• İstanbul Kadı Sicilleri 50 Rumeli Sadâreti Mahkemesi 106 Numaralı Sicil (H. 1067-1069 / M. 1656-1658), proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür AŞ, 2019. http://www.kadisicilleri.org
• İstanbul Kadı Sicilleri 59 Rumeli Sadâreti Mahkemesi 161 Numaralı Sicil (H.1115-1116 /M. 1704), proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz, haz. Coşkun Yılmaz - Salih Kahriman. İstanbul: Kültür AŞ, 2019. http://www.kadisicilleri.org
• İstanbul Kadı Sicilleri 74 Rumeli Sadâreti Mahkemesi 272 Numaralı Sicil (H. 1171-1172/ M. 1758) / proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür A.Ş, 2019. http://www.kadisicilleri.org
• İstanbul Kadı Sicilleri Üsküdar Mahkemesi 17 Numaralı Sicil (H. 956-963 / M. 1549-1556), proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz, haz. Orhan Gültekin. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2010. http://www.kadisicilleri.org
• İstanbul Kadı Sicilleri 70 Üsküdar Mahkemesi 403 Numaralı Sicil (H. 1154-1155 / M. 1740-1742), proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür AŞ, 2019. http://www.kadisicilleri.org
• İstanbul Kadı Sicilleri 81 Üsküdar Mahkemesi 531 Numaralı Sicil (H. 1204-1207 / M. 1790-1793), proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür AŞ, 2019. http://www.kadisicilleri.org
• Kâsânî, Alâüddin Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed, Bedâi‘u’s-sanâi‘ fî tertîbi’ş-Şerâi‘. Beyrut: Dârü’l Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
• “Kıptîler”. DİA. 25/424-426. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Korkmaz, Ömer. “18. Yüzyıl Adana Kadı Sicillerine Göre Anlaşmalı Boşanma (Muhâle’a)”. Çukurova Üniveritesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/1 (2019), 662-684.
• Mergînânî, Ebü’l-Hasan Burhaneddin Ali b. Ebû Bekir. el-Hidâye şerhu Bidâyeti’l-mübtedi. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Mevsılî, Abdullah b. Mahmud, el-İhtiyâr li-ta‘lîli’l-Muhtâr. 5 Cilt. Kâhire: Matbaatü’l-Halebî, 1356.
• Meydânî, Abdülganî b. Tâlib b. Hammâde ed-Dımaşkî el-Hanefî. el-Lübâb fî şerhi’l-Kitâb. 2 Cilt. İstanbul: Muallim Neşriyat, 2017.
• Molla Hüsrev. Dürerü’l-kükkâm fî şerhi Gureri’l-ahkâm, 2 Cilt. Dârü İhyâi’l-Kütübi’l-Arabî, ts.
• Nesâî, Ebû Abdurrahmân Ahmed b. Şuayb. es-Sünenü’l-kübrâ. nşr. Hasan Abdülmen‘am Şelbî. Müessesetü’r-Risâle, 1421/2001.
• Serahsî, Muhammed b. Ahmed. el-Mebsût. 30 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 1414.
• Tirmizî, Muhammed b. Îsa b. Sevre. Sünenü’t-Tirmizî. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. 2. Cilt. Dâru’l-Ğarbi’l- İslâmî, 1418/1998.
• Topçuoğlu, Ali Aslan. “İslâm Hukukunda Gâibin / Kayıp Kişinin Hükmen Ölü Sayılmasına Kadarki Süreçte Mallarının Yönetimi “Türk Medenî Kanunu ile Mukayeseli Olarak"”. Dini Araştırmalar 7/19 (2004) 297-309.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Murtazâ Muhammed b. Muhammed, Tâcü’l-Arûs min Cevâhiri’l-Kâmûs. Dâru’l- Hidâye, ts.