İslam Hukukunda Iskât-ı Salât ve Devir (Osmanlı Uygulaması)

Yıl 2022, Sayı: 21, 67 - 90, 18.09.2022

Mehmet Koç

Öz

İslam hukuk tarihinde tartışmalara sahne olduğu gibi günümüzde de güncelliğini koruyan ve halen tartışmalara sebep olan konulardan birisi ıskât-ı salât ve devir meselesidir. İslam hukukunda ölen kişinin namaz borçları her namaz için ayrı ayrı hesaplanır ve bunların fidyeleri fakirlere verilir. Bu şekilde namaz borçlarının düşürülmesi işlemine ıskât-ı salât denilmektedir. Iskât-ı salâtın caiz olduğundan bahseden ne bir ayet ne bir hadis vardır. Iskât-ı salâtın caiz olduğu yönündeki ilk görüş hicri ikinci asır sonlarında Hanefîlerden İmam Muhammed’e aittir. O temenni (inşallah) ifadesini kullanarak Allah’tan böyle bir şey talep edilebileceğini ifade etmektedir. Ona göre ölenin namaz borcunun düşürülmesi oruç borcuna benzetilerek (temenni ifadesi ile) mümkündür. Bir kısmı dışında Şâfiîlerin çoğunluğu, Mâlikîler ve Hanbeliler ıskât-ı salâtın caiz olmadığı görüşündedirler. Hanefî âlimler tarafından çok fazla namaz borcu olanların vermeleri gereken aşırı fidye miktarını daha aza düşürmenin bir çaresi (hile) bulunmuştur. Adı daha sonra devir olarak isimlendirilen işleme hicri beşinci asırdan itibaren cevaz verilmektedir. Devir, bir miktar paranın fakire fidye olarak verilmesi, fakirin bunu alıp kabul ettikten sonra parayı tekrar verene iade etmesi, aynı paranın tekrar fakire fidye olarak verilmesi ve bu işlemin fidye meblağına ulaşıncaya kadar devam etmesidir. Bu çalışmada İslam hukukunun Osmanlı uygulamasında ıskât-ı salât ve devir meselesi ele alınacaktır. Osmanlı döneminde Hanefîliğin resmi mezhep olarak kabul edildiği bilinmektedir. Çalışmada fetva mecmuaları, ıskât-ı salât risâleleri ve mahkeme kararlarından istifade edilecektir. Çalışmanın amacı, devir adının İslam hukuk tarihinin hangi döneminde konulduğu tespit etme ve Osmanlı döneminde ıskât-ı salât ve devir özelinde Hanefî mezhebinin görüşlerinin tatbik edilip edilmediğini tespite yönelik olacaktır. Bu çalışmanın İslam hukuk tarihine küçük bir katkı sunması ümit edilmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Osmanlı Hukuku, Iskât-ı Salât, Fetva, Mahkeme.

Reduce the Prayer Debt and Turnover in Islamic Law (Ottoman Application)

Öz

As it has been the scene of debates in the history of Islamic law, one of the issues that is still up to date and still causes controversy is the issue of reduce the prayer debt (ıskât-ı salat) and turnover. In Islamic law, the deceased person’s debts for prayers are calculated separately for each prayer and their ransom is given to the poor. In this way, the process of reducing the debts of prayers is called ıskât-ı salat. There is neither a verse nor a hadith mentioning the permissibility of ıskât-ı slat. The first opinion that ıskât-ı salat is permissible belongs to Imam Muhammad, one of the Hanafis, at the end of the second century of hijri. By using the expression wish (hopefully), he states that such a thing can be demanded from Allah. According to him, it is possible (with the expression of wish) to reduce the prayer debt of the deceased by comparing it to the debt of fasting. Except for some, the majority of Shafiis, Malikis and Hanbalis are of the opinion that ıskât-ı salat is not permissible. A remedy (cheat) has been found by Hanafi scholars to reduce the excessive amount of ransom payable by those who owe a lot of prayer. The process, which was later named as the turnover, has been permissible since the fifth century of the hijri. The turnover is the giving of some money to the poor as a ransom, the poor accepting it, returning the money to the giver, giving the same money back to the poor as a ransom, and this process continues until the ransom amount is reached. In this study, the issue of ıskât-ı salat and turnover in the Ottoman practice of Islamic law will be discussed. It is known that Hanafism was accepted as the official sect in the Ottoman period. In the study, fatwa journals, ıskât-ı salat tractate and court decisions will be used. The aim of the study will be to determine in which period the name of the turnover was put in the history of Islamic law and to determine whether the views of the Hanafi sect were applied in the Ottoman period, in terms of ıskât-ı salat and the turnover. It is hoped that this study will make a small contribution to the history of Islamic law.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Ottoman Law, Iskat-ı Salat, Fatwa, Court, Islamic law, Ottoman law, Iskat-ı Salat, Fatwa, Court.

Kaynakça

• Ahterî, Muslihuddin Mustafa. Ahterî-i Kebîr. İstanbul: Dâru’t-Tabâatü`l-Âmire, 1293/1876.
• Akyıldırım, Taylan. 259 Şer‘iyye Sicili Defterine Göre Galata. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Arı, Abdüsselam. “Vasiyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/552-555. (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2012.
• Aydın, Mehmet Akif. Türk Hukuk Tarihi. İstanbul: Beta Yayınları, 2012.
• Aynî, Mahmud b. Ahmed b. Musa. el-Binâye fî şerhi'l-Hidâye. 12 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 1410/1990.
• Aynî, Mahmud b. Ahmed b. Musa. Umdetu’l-Kârî, thk. Abdullah Mahmud. 25 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1421/2001.
• Avcı, Abdulhamit. 590 Numaralı Karahisâr-ı Sâhib Şer‘iyye Sicili Transkripsiyon ve Değerlendirmesi. Afyonkarahisar: Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Aydoğmuş, Abdullah. 75 Numaralı Konya Şer‘iyye Sicilinin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Bâcî, Ebü’l-Velid. el-Müntekâ. thk. Muhammed Abdulkadir Ahmed Atâ. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1420/1999.
• Bardakoğlu, Ali. “Iskât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/137-143. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1999.
• Baydaş, Mehmet. 236 Numaralı Hısn-ı Mansur (Adıyaman) Kadı Sicilinin 20-96 Sahifelerinin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi. Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukuk-ı İslâmiyye ve Istılâhâtı Fıkhiyye Kâmusu. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1976.
• Buhârî, Abdülaziz b. Ahmed b. Muhammed. Keşfü’l-esrâr fî şerḥi Uṣûli’l-Pezdevî. 4 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1418/1997.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail. el-Camiu’s-Sahih. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. 8 Cilt. b.y.y: Dâru Tavki’n-Necât, 1422/2001.
• Buhûtî, Mansur b. Yunus b. İdris. Keşşâfü’l-kınâ‘ an metni’l-İknâ‘. thk. Muhammed Emîn ed-Dinnâvî. 5 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1418/1997.
• Çavdaroğlu, Mustafa. 61 Numaralı Ayntab Şer‘iyye Sicili’nin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi H. 1124-1125/M. 1712-1713. Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Çavuşzâde, Mehmet Aziz. Dürrü’s-Sukûk. İstanbul: y.y., 1277/1861.
• Çınar, Hüseyin. 1020-1021 Tarihli 13 Numaralı Ankara Şer‘iyye Sicili Transkripsiyon ve Değerlendirme. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1993. Çorlulu Sinan Efendi, Kitabu’l-Fetava li-Ebussuûd ve İbn Kemal Paşa. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Kütüphanesi, demirbaş no. 003407,1b-338a. [e-mail]
• Duman, Soner. Günümüz Fıkıh Problemleri. İstanbul: Beta Yayınları, 2019.
• Düzdağ, M. Ertuğrul. Şeyhülislâm Ebûssuud Efendi Fetvaları Işığında 16. Asır Türk Hayatı. İstanbul: Enderun Kitapevi, 1972.
• Galata Mahkemesi 7 Numaralı Sicil (H.985/986/M.1577-1578). haz. Mehmet Akman-Fethi Gedikli. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• Göksal, Hüseyin. Kütahya’nın 52 Nolu Şer‘iyye Sicili. Balıkesir: Balıkesir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2001.
• Güngören, Ayşe. 12 Numaralı Konya Şer‘iyye Sicili (1074-1075/1663-1664) Değerlendirme ve Transkripsiyon. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Halebî, İbrahim b. Muhammed b. İbrahim. Mülteka’l-ebhur. thk. Vehbî Süleyman el-Ulbânî. 2 Cilt. b.y.: y.y., 1406/1986.
• Halîlî, Muhammed b. Şerefüddin. Fetâva’l-Halîlî ale’l-Mezhebi’ş-Şâfiiyyi. 2 Cilt. Kahire: y.y., ts.
• İbn Abdülber, Yusuf b. Abdullah b. Muhammed. el-İstizkâr, thk. Abdulmutî Emin Kalacî. 30 Cilt. Kahire: Dâru’l-Küteybe, 1414/1993.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz. Reddü’l-muhtâr ale’d-dürri’l-muhtâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr,1386/1966.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-Arab. nşr. Abdullah Ali el-Kebîr. 6 Cilt. Kahire: Dâru’l-Maârif, ts.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrahim el-Mısrî. el-Bahrü’r-râik şerhu Kenzi’d-dekâik. 8 Cilt. b.y.: Matba‘atü’l-İlmiyye, 1417/1997.
• Kara Mustafa Paşa, Iskât-ı Salât Sureti. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Kütüphanesi, demirbaş no. 005424, 1a-196b. [e-mail]
• Karaman, Hayreddin. İslâmın Işığında Günün Meseleleri. İstanbul: İz Yayıncılık, 2001.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekir b. Mesûd. Bedâi‘u’s-sanâi‘ fî tertîbi’ş-şerâi‘. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1407/1986.
• Kaya, Süleyman. “Sak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/586-587. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2008.
• Köse, Saffet. “Hile”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/28-29. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1998.
• Köse, Saffet. “Hiyel”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/170-178. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1998.
• Köse, Saffet. İslam Hukuku Açısından Kanuna Karşı Hile ve Hile-i Şer‘iyye. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2020.
• Kudûrî, Muhammed b. Ahmed b. Cafer. el-Muhtasar. thk. Kamil Muhammed Uveyda, Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1417/1997.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş-Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 10. Basım, 2009.
• Merğînânî, Ebü'l-Hasan Burhânüddîn b. Abdilcelil. el-Hidâye şerhu Bidâyeti’l-mübtedî. thk. Muhammed Adnan Derviş. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Erkâm, ts.
• Müzenî, İbrâhim İsmâil b. Yahya b. İsmâil. Muhtasaru’l-Müzenî fi Furûi’ş-Şâfiiyyi. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1419/1998.
• Molla Hüsrev. Dürerü’l-hükkâm fî şerhi Gureri’l-ahkâm. 2 Cilt. İstanbul: Mir Muhammed Kütüphanesi, 1307/1890.
• Narinç, Ökkeş. 64 Numaralı Gaziantep Şer‘iyye Sicili’nin Transkripsiyonu ve Değerlendirmesi H.1123-1124/M. 1711-1712). Kilis: Kilis 7 Aralık Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. Kitâbu’l-Mecmû şerhü’l-Mühezzeb li’ş-Şîrâzî. thk. Muhammed Necib Mutî. 23 Cilt. Cidde: Mektebetü’l-İrşâd, ts.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. Ravdatu’t-tâlibîn. thk. Ali Muhammed Muavvid. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Âlemü’l-Kütüb, 1423/2003.
• Nükerî, Ahmed. Câmiu’l-Ulûm fî Istılâhâti’l-Fünûn. 4 Cilt. Lübnan: Daru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 2000.
• Önder, Mehmet. Konya Maarifi Tarihi. Konya: Ülkü Basımevi, 1952.
• Özcoşar, İbrahim. 315 Numaralı Hicri 1154-1155 (M.1741/1742) Tarihli Diyarbakır Şer‘iyye Sicili’nin Transkripsiyonu ve Değerlendirmesi. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2000.
• Paçacı, İbrahim. “Fidye”. Dini Kavramlar Sözlüğü. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2010.
• Pehlevan, Arzu. 1495 Numaralı Konya Şer‘iyye Sicili Defterine Göre Rize’nin Ekonomik ve Sosyal Hayatı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Pezdevî, Ebü’l-Hasen Ebü’l-Usr Hüseyin b. Abdilkerîm. el-Usûl. b.y.: Mektebetü Mişkâti’l-İslâmiyye, ts.
• Remlî, Şemseddîn Muhammed b. Ahmed b. Hamza el-Ensârî. Nihâyetü’l-muhtâc ilâ şerhi’l-Minhâc. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l -Kütübü’l-İlmiyye, 1422/2002.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. Usûlü’s-Serahsî, thk. Ebu’l-Vefâ el-Afgânî, 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1993.
• Sivâsî, Şihâbüddîn. Şerḥu’l-Farâiz el Müsemma bi Şîhâbüddîn. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Kütüphanesi, demirbaş no. 002199. 1a- 67b. [e-mail]
• Söğüt, Sâlim. “Fidye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/55-57. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1996.
• Suğdî, Ebü’l-Hasen b. Muhammed. en-Nütef fi’l-fetâvâ. 2 Cilt. Lübnan: Daru’l-Furkan, 1984.
• “Sukût”, el-Mevsuatu’l-fıkhiyye. 25/81-88. Kuveyt: Vizâretü’l-Evkaf ve’ş-Şuûni’l İslâmiyye, 1412/1992.
• Şeyhülislâm Çatalcalı Ali Efendi. Fetâvâ-yı Ali Efendi. Ankara: TBMM Kütüphanesi, 1927/841.
• Şürünbülâlî, Hasen b. Ammâr b. Alî. Nûru’l-Îzâh ve Necâtü’l-Ervâh. b.y.: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2005.
• Tahtâvî, Ahmed b. Muhammed b. İsmâîl ed-Dûkâtî. Hâşiyetü’t-Tahtâvî alâ Merâkı’l-Felâh Şerh-u Nûri’l-Îzâh, thk. Muhammed Abdulaziz el-Hâlidî. Lübnan: Daru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1997.
• Tanriseven, Ruken. 12 Nolu Antalya Şer‘iyye Sicili Defterine Göre 1862-1864 Yılları Arasında Antalya Şehrinin İdari ve Sosyo-Ekonomik Durumu. Antalya: Akdeniz Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Sevre es-Sülemi. Sünenü’t-Tirmizî. thk. Ahmed Muhammed Şakir. Kahire: Mustafa el-Babi el-Harabi, 1978.
• Üsküdar Mahkemesi 1 Numaralı Sicil (H.919/927/M.1513-1521). haz. Bilgin Aydın-Ekrem Tak. İstanbul: İSAM Yayınları, 2008. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• Üsküdar Mahkemesi 2 Numaralı Sicil (H.924/927/M.1518-1521). haz. Rıfat Günalan-Vildan Kemal-Özlem Altıntop-Hatice Ayyıldız Bahadır. İstanbul: İSAM Yayınları, 2010. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• Üsküdar Mahkemesi 26 Numaralı Sicil (H.970/971/M.1562-1563). haz. Rıfat Günalan. İstanbul: İSAM Yayınları, 2010. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• “Vasiyyet”, el-Mevsuatu’l-fıkhiyye. 43/221-301. Kuveyt: Vizâretü’l-Evkaf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1425/2005.
• Vilgenoğlu, Hacer. 209 Numaralı Haleb Şer‘iyye Sicili (H.1242/M.1827) Transkripsiyon ve Değerlendirme. Şanlıurfa: Harran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Yalçınkaya, Nurullah. 408 Numaralı Lice Şer‘iyye Sicili’nin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Yıldırım, M. Zahit. 30 Numaralı Adana Şer‘iyye Sicil Defteri 1115/1703-1171/1757. Malatya: İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1996.
• Yılmazer, Ömer Faruk. 98/1 Numaralı Gaziantep Şer‘iyye Sicili (H. 1155/M. 1742-1743) Transkripsiyon ve Değerlendirme. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Yüksek, Alpaslan. Galata Mahkemesine Ait 141 Nolu Şer‘iyye Sicilinin (H. 1098-1099) Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi. Nevşehir: Nevşehir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Zebîdî, Ebu Bekir b. Ali. el-Cevheretü’n-neyyire şerhu Muhtasari’l-Kudûrî. b.y.: y.y., ts.
• Zeyla’î, Fahruddin Osman b. Ali b. Mihcen. Tebyînü’l-hakâik şerhu Kenzi’d-dekâik. 6 Cilt. Bulak: Matba‘atü’l-Kübrâ el-Emîriyye, 1313/1896.