Kastamonu halk hekimliğinde ocaklık geleneği

Yıl 2024, Cilt: 2 Sayı: 3, 103 - 132, 01.06.2024

Gülten Küçükbasmacı

Öz

Halk hekimliği Somut Olmayan Kültürel Miras’ın “doğa ve evren ile ilgili bilgi ve uygulamalar” başlığı altında değerlendirilen geleneksel bilgi alanlarından biridir. Halk hekimliği, halkın hastalıkların sebep ve tedavileriyle ilgili geleneksel görüşlerinin ve hastalıkların tedavisinde başvurduğu bütün iyileştirme yöntemlerinin bütünüdür. İnanç unsurunun önemli olduğu, gözlem ve tecrübeye dayanan bu geleneksel bilgi, kuşaktan kuşağa aktarılarak günümüze kadar gelmiştir. Günümüzde sağlık hizmetleri ulaşılabilir olmakla birlikte halk hekimliğine başvurulmaya devam edildiği gözlemlenmiştir. Halk hekimliği uygulamaları dinî, sihrî yöntemlerle akılcı yöntemleri birlikte ihtiva etmektedir. Kastamonu halk hekimliğinde ocaklarda uygulanan tedaviler önemli bir yer tutar. Ocak, bir veya daha fazla hastalığı tedavi etme yetisine sahip olmayı ifade etmektedir. Ocakların tedavi usulleri dinî-sihrî uygulamalar, parpılama yoluyla yapılan uygulamalar, şifalı sularla yapılan uygulamalarla bitki, toprak, taş, tuz ve benzeri emlerle yapılan uygulamaları içermektedir. Bu çalışmada Kastamonu’da tespit edilen ocaklar ve bu ocakların tedavi usulleri verilmiştir. Veriler, gözlem ve yarı yapılandırılmış mülakat yoluyla derlenmiştir. Geleneğin zamanla değiştiği, bazı ocakların işlevini kaybettiği gözlemlenmiştir. Bunda sağlık hizmetlerinin ulaşılabilir olması, geleneksel bilgiye önem verilmemesi gibi unsurların etkili olduğu söylenebilir. Bununla birlikte yeni neslin toptan bu geleneği reddetmediği de gözlemlerimiz arasındadır.

Anahtar Kelimeler

Somut olmayan kültürel miras, Kastamonu, Halk hekimliği, Ocak, El alma/el verme

Ocak tradition in Kastamonu folk medicine

Öz

Folk medicine is one of the traditional knowledge fields evaluated under the title of "knowledge and practices related to nature and the universe" of "Intangible Cultural Heritage". Folk medicine is the sum of the traditional views of the people about the causes and treatments of diseases and all the healing methods used in the treatment of diseases. This traditional knowledge, in which the element of faith is important and based on observation and experience, has been passed down from generation to generation and has survived to the present day. Although health services are accessible today, it has been observed that folk medicine continues to be used. Folk medicine practices include religious, magical and rational methods together. Treatments applied in the ocaks have an important place in Kastamonu folk medicine. Ocak refers to having the ability to cure one or more diseases. The treatment methods of the ocaks include religious-magical practices, practices made through parpılama, practices made with healing waters, and practices made with plants, soil, stones, salt and similar substances.In this study, the ocaks identified in Kastamonu and the treatment methods of these ocaks are given. Data were compiled through observation and semi-structured interviews. It has been observed that the tradition changed over time and some ocaks lost their function. It can be said that factors such as accessibility of health services and lack of importance to traditional knowledge are effective in this. However, it is among our observations that the new generation does not reject this tradition altogether.

Anahtar Kelimeler

Intangible cultural heritage, Kastamonu, Folk medicine, Ocak, "El alma/el verme" (transmission of knowledge and ability)

Kaynakça

• Abdülaziz Bey. (2023). Osmanlı âdet, merasim ve tabirleri (Hazırlayan: K. Arısan & D. Arısan Günay). Ötüken Yayınları.
• Abdülkadiroğlu, A. (1987). Kastamonu’da dinî folklor veya dinî-manevî halk inançları. III. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri içinde, 1-18. Başbakanlık Yayınları.
• Acar, V. (2017). Türk halk hekimliğindeki ocak çeşitleri. Lokman Hekim Dergisi, 7(2), 54-72.
• Acıpayamlı, O. (1989). Türkiye folklorunda halk hekimliğinin morfolojik ve fonksiyonel yönden incelenmesi. Türk Halk Hekimliği Sempozyum Bildirileri içinde, 39-46. Kültür Bakanlığı MİFAD Yayınları.
• Aksoy, H. & Yeşilbağ, M. (2022). Karaman yılancık ocakları: İcracı (ocak), icra (sağaltım) ve yapı. Metin Ekici Armağanı içinde, 237-254. Ege Üniversitesi Yayınları.
• Anbarcıoğlu, C. (1999). Daday’ın gelenekleri ve görenekleri [Yayımlanmamış Bitirme Tezi]. Gazi Üniversitesi/Kastamonu.
• Araz, R. (1995). Harput’ta eski Türk inançları ve halk hekimliği. Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Aydoğan, H. A. (2019). Türk halk inanış ve uygulamalarında el sembolü (Tez no: 595027), [Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi, https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/
• Bayat, A. H. (1987). Halk tıbbında özellikle Anadolu’da sarılık hastalığı ve tedavisi. III. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri IV. C. içinde, 47-61. Kültür Bakanlığı MİFAD Yayınları.
• Bayat, F. (2007). Türk mitolojik sistemi (Kutsal dişi-mitolojik ana, Umay paradigmasında ilkel mitolojik kategoriler-iyeler ve demonoloji). C. 2. Ötüken Yayınları.
• Bayat, F. (2012). Türk kültüründe kadın şaman. Ötüken Yayınları.
• Boratav, P. N. (1999). 100 soruda Türk folkloru. Bilgesu Yayıncılık.
• Çay, A. (1991). Türk Ergenekon Bayramı Nevrûz. Türk Kültürü Araştırmaları Enstitüsü Yayınları.
• Duvarcı, A. (1990). Halk hekimliğinde ocaklar. Millî Folklor, 7, 34-38.
• Ercilasun, A. B., Mehmedoğlu A., Şayhulov A. & diğerleri (1992). Karşılaştırmalı Türk lehçeleri sözlüğü I. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Ergun, P. (2004). Türk kültüründe ağaç kültü. Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Eroğlu, Z. (2020). Toplumsal bellekte Hz. Fatma (Tez no: 660109), [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kastamonu Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi, https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/
• Ersoy, R. (2014). Modernizm-postmodernizm bağlamında geleneksel tıp uygulamalarının güncelliği üzerine bir değerlendirme. Millî Folklor, 101, 182-192.
• Frazer, J. G. (2004). Altın dal büyü ve din üzerine bir çalışma (Çeviren: M H. Doğan). Yapı Kredi Yayınları.
• Hoppal, M. (2012). Avarasya’da şamanlar (Çeviren: B. Bayram & H. Ş. Ç. Çapraz). Yapı Kredi Yayınları. https://www.fonksiyoneltip.com/fonksiyonel-tip-nedir/ (Erişim: 30.04.2024)
• Hufford, D. J. (2007). Halk hekimleri. (M. Sever, Çev.). Halk biliminde kuramlar ve yaklaşımlar 3 içinde. (Yayına Hazırlayanlar: M. Ö. Oğuz, S. Gürçayır & S. Çalış) 382-390. Geleneksel Yayınları.
• İnan, A. (1987). Makaleler ve incelemeler, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• İnan, A. (1995). Tarihte ve bugün Şamanizm materyaller ve araştırmalar. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kalafat, Y. (1995). Harput’ta eski Türk inançları ve halk hekimliği. Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Kâşgarlı Mahmud. (2018). Dîvânu Lügâti’t-Türk (Hazırlayanlar: A. B. Ercilasun & Z. Akkoyunlu). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kumartaşlıoğlu, S. (2016). Türk kültüründe ateş ve ocak kültü. Kömen Yayınları.
• Küçükbasmacı, G. (2000). Kastamonu’da halk tababeti inanış ve uygulamaları (Tez no: 92918), [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi, https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/
• Lvova, El., İ. V. Oktyabrskaya, A. M. Sagalayev & M. S. Usmanova, vd. (2013a). Güney Sibirya Türklerinin geleneksel dünya görüşleri kainat ve zaman. Nesneler dünyası (Çeviren: M. Ergun). Kömen Yayınları.
• Lvova, El., İ. V. Oktyabrskaya, A.M. Sagalayev & M.s. Usmanova, vd. (2013b). Güney Sibirya Türklerinin geleneksel dünya görüşleri insan ve toplum (Çeviren: M. Ergun). Kömen Yayınları.
• Nyiri, M. (1983). Kaşgarlı Mahmud’un Divanü Lügati’t-Türk adlı sözlüğündeki bitki adları. II. Milletler Arası Türk Folklor Kongresi Bildirileri içinde, 207-213. Kültür Bakanlığı MİFAD Yayınları.
• Ögel, B. (1995). Türk Mitolojisi Cilt II. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Öngel, G. (1997). Denizli halk hekimliğinde ocaklar (Tez no: 62015), [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Pamukkale Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi, https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/
• Örnek, S. V. (2017a). Sivas ve çevresinde hayatın çeşitli safhalarıyla ilgili bâtıl inançların ve büyüsel işlemlerin etnolojik tetkiki. Bilge Su Yayıncılık.
• Örnek, S. V. (2017b). Etnoloji sözlüğü. Bilge Su Yayıncılık.
• Öztek, Z. (1992). Halk dilinde sağlık deyişleri sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Saltık Özkan, T. (2012). Geleneksel tıpta iyileşmenin inanç boyutu üzerine kuramsal yaklaşımlar: Psikosomatik tıp, plasebo etkisi ve kuantum iyileşme. Millî Folklor, 95, 304-317.
• Saltık Özkan, T. (2013). Folklorun yüz yılında halk hekimliği çalışmalarına bir bakış. Millî Folklor, 99, 137-144.
• Tanyu, H. (1982). Fatma Anamız (Fadime Anamız) ve el ilgili inançlar üzerine kısa bir araştırma. II. Milletler Arası Türk Folklor Kongresi Bildirileri C. IV içinde, 486. Kültür Bakanlığı MİFAD Yayınları.
• Tek, R. (2021). Anadolu Türk halk hekimliği uygulamalarında analojik düşünce. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 18, 15-26.
• Tokaç, M. “Geleneksel Tıbba Akademik Yaklaşım: GETTAM”, https://ivekakademi.org/blog/geleneksel-tibba-akademik-yaklasim-gettam/ (Erişim: 16.04.2024)
• Tokaç, M. (2019). Geleneksel tıbba etik ve hukuk yönü ile bakış. J Biotechnol and Strategic Health Res. 3 (Özel Sayı), 155-160.
• Türk Dil Kurumu Sözlükleri. https://sozluk.gov.tr/ (Erişim: 06.04.2024)
• Uhri, A. (2003). Ateşin kültür tarihi. Dost Kitabevi.
• Uygur, H. K. (2022). Ekinden ekin biçenler bitkisel hekimlik ve kültürü. Paradigma Yayınları.
• Üçer, M. (1973). Ocaklar. Sivas Folkloru, 8, 3.
• Üçer, M. (1989). Sivas’ta folklorik tıp ve bunun modern tıptaki yeri. Türk Halk Hekimliği Sempozyumu Bildirileri içinde, 253-267. Kültür Bakanlığı MİFAD Yayınları.
• Yoder, D. (2009). Halk tıbbı ve modern tıp (Çeviren: S. Yoğurtçuoğlu & A. Gülüm). Halk biliminde kuramlar ve yaklaşımlar 3 içinde. (Yayına Hazırlayanlar: M. Ö. Oğuz, S. Gürçayır & S. Çalış), 391-397. Geleneksel Yayınları.
• Yusuf Has Hacib. (1999). Kutadgu Bilig I metin (Hazırlayan: R. R. Arat). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• SÖZLÜ KAYNAKLAR
• 1. Aliye Çoğalan, 55, İnciğez-İhsangazi, Okuma-yazma bilmiyor, 1999.
• 2. Aliye Çolak, 67, Gümüşlü-Daday, İlkokul mezunu, (Köy ebesi), 1999.
• 3. Ayşe Avcı, 65, Kastamonu, Okuma-yazma biliyor, 1999.
• 4. Ayşe Ecer, 85, Büyüksekililer-Tosya, Okuma-yazma bilmiyor, 1999.
• 5. Ayşe Peker, 66, Akdoğan-Taşköprü, Okuma-yazma biliyor, 1999.
• 6. Ayşe Tümer, 65, Dereköy-Daday, Okuma-yazma bilmiyor, 1999.
• 7. Bahriye Evecen, 70, Sabuncular-Seydiler, Okuma-yazma bilmiyor, 1999.
• 8. Bahriye Yılmaz, 72, Kayadibi-Taşköprü, Okuma-yazma bilmiyor, 1999.
• 9. Binnaz Can, 46, İnebolu, Okuma-yazma biliyor, 1999.
• 10. Cemile Dalkıran, 57, Yazı Hamit Köyü-Taşköprü, 3 yıllık İlkokul mezunu, 1999.
• 11. Elmas Akdoğan, 60, Akdoğan-Taşköprü, Okuma-yazma biliyor, 1999.
• 12. Emine Salman, 50, Sıragömü-Araç, İlkokul mezunu, 1999.
• 13. Fahriye Kahraman, 58, Dereköy-Daday, İlkokul mezunu, 1999.
• 14. Fatma Emiroğlu, 68, Yukarı Elyakut-Kastamonu, İlkokul mezunu, 2019.
• 15. Fatma Fidan, 57, Beyalan-Küre, Okuma-yazma bilmiyor, (Köy ebesi), 1999.
• 16. Fatma Kandiş, 68, Cide, Okuma-yazma bilmiyor, 1999.
• 17. Fatma Küçükomuzlu, 60, Kuşçular-İhsangazi, Okuma-yazma bilmiyor, 1999.
• 18. Firdevs Kes, 80, Küre, Okuma-yazma bilmiyor, 1999.
• 19. Habibe Küçük, 59, Kesepınar-Küre, Okuma-yazma bilmiyor, 1999.
• 20. Hanım Gökçe, 65, Enbiya Köyü-İhsangazi, Okuma-yazma biliyor, 1999.
• 21. Hasan Kök, 72, Güllüce, Küre, Okuma-yazma biliyor, 1999.
• 22. Hasibe Karabakkal, 75, Devrekâni, Okuma-yazma bilmiyor, 1999.
• 23. Hatice Kara, 90, Dereköy-Daday, Okuma-yazma biliyor, 1999.
• 24. Hüsniye Kara, 70, Boyalı-Daday, İlkokul 3 mezunu, 2019.
• 25. Hüsnüye Kebeci, 50, Tarlatepe-Kastamonu, Okuma-yazma bilmiyor, 1999.
• 26. Hüsnüye Özdemir, 59, Camiliköy-Kastamonu, Okuma-yazma biliyor, 1999.
• 27. İsmet Kaptan, 80, Subaşı-Kastamonu, Okuma-yazma biliyor, 1999.
• 28. İsmet Mazıoğlu, 72, Tekkekızıllar-Devrekâni, İlkokul mezunu, 1999.
• 29. Kemal Tümer, 75, Dereköy-Daday, Okuma-yazma biliyor, 1999.
• 30. Lütfiye Akdoğan, 65, Akdoğan-Taşköprü, İlkokul mezunu, 1999.
• 31. Lütfiye Havancı, 42, Kastamonu, Devlet memuru, 1999.
• 32. Melahat Karakaş, 70, Küre, Okuma-yazma biliyor, 1999.
• 33. Melahat Testereci, 75, Araç, Okuma-yazma bilmiyor, 1999.
• 34. Melek İncegil, 66, Ömürlü-Kastamonu, Okuma-yazma bilmiyor, 1999.
• 35. Melek Tüysüz, 47, Küre, İlkokul mezunu, 1999.
• 36. Meliha Pınarlı, 58, Kesepınar-Küre, Okuma-yazma bilmiyor,
• 37. Münevvere Yaman, 84, Sorkun-Daday, Okuma-yazma bilmiyor, 2016.
• 38. Nazire Soykan, 80, Büyüksekililer-Tosya, Okuma-yazma bilmiyor, 1999.
• 39. Neriman Dağdelen, 56, Belkavak-Araç, İlkokul Mezunu, 2019.
• 40. Nurten Özdemir, 39, Camiliköy-Kastamonu, İlkokul mezunu, 1999.
• 41. Pakize Bıyıklıoğlu, 54, Bulacık-Kastamonu, Okuma-yazma bilmiyor, 1999.
• 42. Pakize Ünal, 60, Badembekdemir-Taşköprü, Okuma-yazma bilmiyor, 1999.
• 43. Recep Lafçı, 80, Büyüksekililer-Tosya, Öğretmen emeklisi, (Kırık-çıkıkçı), 1999.
• 44. Reşide Meşe, 70, Enbiya Köyü-İhsangazi, Okuma-yazma biliyor, 1999.
• 45. Safiye Yılmaz, 49, Daday, Okuma-yazma bilmiyor, 1999.
• 46. Saide Mutlu, 65, Büyüksekililer-Tosya, Okuma-yazma bilmiyor
• 47. Saniye Balcı, 70, Tekkeşin Mah.-Bastak-Daday, Okuma-yazma bilmiyor, 1999.
• 48. Saniye Havuş, 58, Dereköy-Daday, İlkokul terk, 1999.
• 49. Selma Şahbazoğlu, 27, İnebolu, Hemşire, 1999.
• 50. Şefika Küçük, 78, Kesepınar-Küre, Köy ebesi, Okuma-yazma bilmiyor, 1999.
• 51. Şehnaz Avcı, 55, Beyköy-Taşköprü, İlkokul mezunu, 1999.
• 52. Şerife Güner, 53, Tekkeşin Mah.-Bastak-Daday, Okuma-yazma biliyor, 1999.
• 53. Şerife Karataş,51, Beşören-Küre, Okuma-yazma biliyor, 1999.
• 54. Şerife Kuru, 60, Avcıpınarı-Küre, Okuma-yazma bilmiyor, 1999.
• 55. Türkan Yaman, 46, Sorkun-Daday, Lise Mezunu, Ev Hanımı, 2016.
• 56. Vacide Oygür, 70, Küre, 1999.
• 57. Yüksel Büyükçolpan, 48, Sarpun-Daday, İlkokul mezunu, 2019.
• 58. Zehra Yılmaz, 73, Taşçılar Mah.-Elmacılar-Daday, Okuma-yazma bilmiyor, 1999.
• 59. Zele Ecer, 60, Büyüksekililer-Tosya, Okuma-yazma bilmiyor, 1999.