Ebced Notası ve Devirlerin Gösterimi

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 1, 121 - 135, 24.06.2024

Ferhat Çaylı

https://doi.org/10.26650/CONS2024-1453711

Öz

Bu makale, Safiyüddin Urmevî’nin Devirler Kitabı’ndan itibaren 13.-15. yüzyıllar arasında makamsal yapıları tarif etmek için kullanılmış olan ebced notasını konu edinmektedir. Makalede öncelikle, ebced notasını “17-eşit-olmayan-aralıklı ses sistemindeki perdeleri temsil eden bir gösterim” olarak değerlendirmenin yol açabileceği sorunlara işaret edilmektedir. Çözüm için, söz konusu notasyon sisteminin “ezgisel (lahnî) aralıkların” sıralanışını gösteren bağlamsal bir gösterim biçimi olarak değerlendirilmesi gerektiği savunulmaktadır. Buna uygun olarak, sabit bir perde taksimatına karşılık gelmeyen ebced notasında bütün ardışık notalar arasında “B” (bakiye), bir atlayan notalar arasında “C” (mücenneb), iki atlayan notalar arasında ise “T” (tanini) aralığının bulunduğu vurgulanmaktadır. Dolayısıyla ebced notasının, seslerin kendisinden ziyade aralarındaki aralıksal ilişkileri belirtmek maksadıyla tasarlanmış esnek bir notasyon sistemi olduğu savunulmaktadır.
Makale, ebced notasındaki sembollerin sabit bir perde taksimatıyla özdeşleştirilmesinin, söz konusu dönemdeki müzik teorisinin yorumlanması aşamasında birtakım sorunlara yol açacağına örneklerle işaret etmektedir. Ardından, dönem kaynaklarından alıntılarla ebced notasının aslına uygun şekilde nasıl yorumlanabileceği tartışılmaktadır. Makalenin son bölümünde, Urmevî tarafından ortaya koyulan “devir” yapılarının tamamen T, C ve B aralıklarının kombinasyonundan oluştuğu örneklenmektedir.
Sonuç olarak lahniyyat kavramı üzerinden ele alınan ebced notası, devirleri oluşturan bu üç aralık tipinin kolayca anlaşılabilmesini sağlayan pratik bir notasyon sistemi olarak değerlendirilmekte ve söz konusu notasyon sisteminin sabit bir perde dizgesi ile eşleştirilmemesi gerektiği savunulmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Ebced notası, Edvar, Makamsal müzik teorisi tarihi

The Abjad Notation and the Presentation of Cycles

Öz

This article examines the Abjad notation that was used to describe maqamic structures between the 13th-15th centuries starting with Safiyuddin Urmawi’s Book of Cycles. The article highlights the potential issues that may arise from considering the Abjad notation as a representation of the pitches in the Pythagorean 17-tone tuning system. The proposed solution is to view this notation as a contextual system that represents the lahnı [melodic] intervals. Accordingly, the notation implies the limma for consecutive notes, the mujannab for skipping one note, and the tone for skipping two notes. Therefore, the intention appears to be to indicate the intervallic relationships between notes rather than the notes themselves.
The article demonstrates that associating the Abjad notation with a fixed tuning would lead to problems in interpreting the music theory of that period. The text discusses the possible authentic interpretation of the notation based on historical sources and also illustrates how the adwar [cycles] are formed by combining only these three intervals. In conclusion, the Abjad notation is interpreted as a practical notation system that facilitates the recognition of these lahniyyat [melodic intervals] that constitute the cycles, and the argument is made that this notation system should not be identified with a fixed pitch sequence.

Anahtar Kelimeler

Abjad notation, adwar, history of the theory of maqam music

Kaynakça

• Abbasoğlu, Z. Y. (2015). 15. Yüzyıl Herat Mûsikî Ekolü ve Benâî’nin Risâle-i Mûsikî’si. (Doktora tezi, Marmara Üniversitesi). https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi üzerinden erişildi. google scholar
• Akdoğan, B. (1996). Fethullah Şîrvânî ve “Mecelletun Fi’l-Mûsîka” Adlı Eserinin XV. Yüzyıl Türk Mûsikîsi Nazariyatındaki Yeri. (Doktora tezi, Ankara Üniversitesi). https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi üzerinden erişildi. google scholar
• Arslan, F. (2007). Safiyyüddîn-i Urmevî ve Şerefiyye Risâlesi. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi. google scholar
• Bardakçı, M. (2012). Ahmed Oğlu Şükrullah: Şükrullah’ın Risâlesi ve 15. Yüzyıl Şark Musikisi Nazariyatı (Açılamalı, Tenkidli Metin ve Tıpkıbasım). İstanbul: Pan Yayıncılık. google scholar
• Bozkurt, B., Yarman, O., Karaosmanoğlu, M. K. Ve Akkoç, C. (2009). Weighing Diverse Theoretical Models on Turkish Maqam Music Against Pitch Measurements: A Comparison of Peaks Automatically Derived from Frequency Histograms with Proposed Scale Tones. Journal of New Music Research, 38(1), 45-70. https://doi.org/10.1080/09298210903147673 google scholar
• Çakır, A. (1999). Alişah b. Hacı Büke (?-1500)’nin Mukaddimetü’l-Usûl Adlı Eseri. (Doktora tezi, Marmara Üniversitesi). https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi üzerinden erişildi. google scholar
• Çaylı, F. (2019). 13.-18. Yüzyıllar Arasında Makamsal Müzik Teorisi Anlayışının Değişimi. (Doktora tezi, Hacettepe Üniversitesi). https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi üzerinden erişildi. google scholar
• Çaylı, F. ve Güray, C. (2021). Ebced Notasının Türleri. C. Güray ve M. S. Tokaç (Ed.), Anadolu ve Komşu Coğrafyalarda Makam Müziği Atlası içinde (C. 1, s. 177-205). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi. google scholar
• Dinç, S. (2021). Kutbüddîn Şîrâzî’nin Dürretü’t-Tâc’ındaki Mûsikî Bölümünün İncelenmesi. (Doktora tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi). https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi üzerinden erişildi. google scholar
• İbn Sînâ. (2013). Mûsikî. (A. H. Turabi, Çev.). İstanbul: Litera Yayıncılık. google scholar
• Kolukırık, K. (2012). Abdülkâdîr Merâgî ve Şerhu’l-Edvâr’ı. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi. google scholar
• Mehmed Çelebi Lâdikî. (1484). Zeynü’l-Elhân. Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu. 06 Mil Yz A 1267. https://portal.yek.gov.tr/ üzerinden erişildi. google scholar
• Nişanyan, S. (2015). Cins. Nişanyan Sözlük: Çağdaş Türkçenin Etimolojisi. https://www.nisanyansozluk.com/kelime/cins adresinden erişildi. google scholar
• Öztürk, O. M. (2014). Makam Müziğinde Ezgi ve Makam İlişkisinin Analizi ve Yorumlanması Açısından Yeni Bir Yaklaşım: Perde Düzenleri ve Makamsal Ezgi Çekirdekleri. (Doktora tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi) https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi üzerinden erişildi. google scholar
• Tekin, H. (1999). Ladikli Mehmet Çelebi ve er-Risâletü’l-Fethiyye’si. (Doktora tezi, Niğde Üniversitesi). https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi üzerinden erişildi. google scholar
• Urmawî, Abd al-Mumin ibn Yusuf. (t.y.). Kitab al-Adwarfîal-mUsîqâ. University of PennsylvaniaLibraries, Lawrence J. Schoenberg Manuscripts, LJS 235. https://openn.library.upenn.edu/Data/0001/html/ljs235.html adresinden erişildi. google scholar
• Uygun, M. N. (1996). Safiyyüddîn Abdulmu’min Urmevî ve “Kitâbu’l-Edvâr”ı. (Doktora tezi, Marmara Üniversitesi). https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi üzerinden erişildi. google scholar
• Yüner, H. (2022). Muhammed b. Mübarekşâh ve Şerhu Kitabi’l-Edvâr Adlı Eseri. (Doktora tezi, Ankara Üniversitesi). https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi üzerinden erişildi. google scholar