Altay Dilleri Teorisi ve İbni Mühennâ Lügati’ndeki “Zetasizm//Rhotasizm” Örnekleri Üzerine Bazı Değerlendirmeler

Yıl 2021, Sayı: 4, 93 - 103, 29.04.2021

Ahmet Haşimi

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.886344

Öz

1730’lu yıllarda İsveçli bilim adamı Strahlenberg ile ortaya atılan Altay dilleri teorisi çeşitli tartışmalarla genişleyerek günümüze kadar gelmiştir. Bu tartışmalar teorinin önemini göstermesinin yanı sıra Türk dili üzerine çeşitli araştırmaların da gerçekleşmesine vesile olmuştur. Teori üzerine araştırma yapan Türkologlar gerek tarihî gerekse yaşayan dil ve lehçelerde r//z denkliğini sağlayan pek çok kelime tespit etmişlerdir. r//z denkliğini sağlayan pek çok kelime günümüz Türkiye Türkçesi ağızlarında da yaşamaktadır. Taymas, İstanbul nüshasından hareketle İbni Mühennâ Lügati’nin fihristini hazırlamıştır. r//z denkliğini sağlayan unsurlar Taymas’ın bu çalışmasında da bulunmaktadır. Taymas bu denklikleri tespit ederek bazılarını kabul etmiş, bazılarını da müstensih hatası olarak görmüştür. Müstensihlerin çeşitli gerekçelerle zaman zaman kendi döneminin dil özelliklerini istinsah ettikleri metne yansıttığı bilinen bir gerçektir. Müstensihin bu tasarrufu, eser için olumsuz bir durum ifade etse de müstensihin yaşadığı dönemin dil özelliklerini tespit açısından önemlidir. Bu çalışmada İbni Mühennâ Lügati’ndeki r//z denkliğini sağlayan hususların sadece müstensih hatası değil aynı zamanda müstensihin yaşadığı dönemin dil özelliklerini gösteren veriler olabileceğine dikkat çekilmiştir. 

Anahtar Kelimeler

Altay dilleri teorisi, İbni Mühennâ Lügati, r//z denkliğini

Kaynakça

• Ata, Aysu (2004). Karahanlı Türkçesinde İlk Kur’an Tercümesi. Ankara: TDK Yayınları.
• Ay, Özgür (2009). Türkiye Türkçesi Ağızlarında Fiil Çekimi. Ankara: TDK Yayınları.
• Balasagonlu Has Hacip Yusuf (1910). Kutadgu bilik. (haz. W. Radloff), Petersburg.
• Caferoğlu, Ahmet (1958). Türk Dili Tarihi 1. İstanbul: İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Doerfer, Gerhard (2018). “İbni Mühennâ Hangi Kökendendi?” (Çev. Zeki Kaymaz), Türk Dili Araştırmaları Yıllığı- Belleten. 2, 313-322.
• Ercilasun, Ahmet Bican (2004). Başlangıcından Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Eren, Hasan (1999). Rotasizm ve Lambdasizm mi, Yoksa Zetasizm ve Sigmatizm mi? Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten. 47, 79-88.
• Eren, Hasan (1998). Türklük Bilimi Sözlüğü I. Yabancı Türkologlar. Ankara: TDK Yayınları.
• Erkan, Mustafa (1999). İbn Mühennâ. TDV İslâm Ansiklopedisi. 20, 218-219.
• Erkan, Mustafa (2005). Yeni Araştırmalar Işığında İbni Mühennâ. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten. 2, 77-84.
• Gül, Bülent (2016). Moğolca İbni Mühennâ Lügati. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Gül, Bülent ve Ağca, Ferruh (2014). İbni Mühennâ Lügati’nin Tarihî Türk Dili Araştırmalarındaki Yeri ve Önemi. Türk Kültürü. 1, 21-29.
• Gülensoy, Tuncer (1974). Altay Dillerinde Akrabalık Adlan Üzerine Notlar. (TDAY-Belleten 1973-1974). 283-318.
• Karagözlü, Savaş (2018). İbnü Mühenna Lügati Türkçe Kısmı. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Kâşgarlı Mahmud (2013). Divanü Lûgat-it Türk. (çev. Besim Atalay), Ankara: TDK Yayınları.
• Mahnud Kâşgarî (1333). Divanu Lugat-it Türk. İstanbul.
• Şenaysoy, Selin (2017). Doç. Dr. Bülent Gül’ün Moğolca İbni Mühennâ Lügati Adlı Eseri Üzerine. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi. (6)2, 1242-1246.
• Taymas, Aptullah (1997). İbni Mühennâ Lügati. Ankara: TDK Yayınları, 3. Baskı.
• Tekin, Talat (2013a). Makaleler 1: Altayistik. Ankara: TDK Yayınları.
• Tekin, Talat (2013b). Makaleler 2: Tarihî Türk Yazı Dilleri. Ankara: TDK Yayınları.
• Temir, Ahmet (2002). Ural-Altay Dilleri Teorisi. Türk Dünyası El Kitabı. C. II, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Temir, Ahmet (1955). Türkçe ile Moğolca Arasındaki İlgiler. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi. (13) 1/2, 1-25.
• Tuna, Osman Nedim (2002). Altay Dilleri Teorisi. Türk Dünyası El Kitabı. C. II, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Tülücü, Süleyman (1995). İbn Mühenna Sözlügü ve Bu Sözlükte “Kadın” ve “Kadın Akrabalık Adları” İçin Kullanılan Sözler. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. 2, 155-165.
• Yıldız, Hüseyin (2012). Türkiye Türkçesi Ağızlarında Zetasizm/Rotasizm Meselesinin İzleri, Gazi Türkiyat: Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi. 10, 263-323.
• Yusuf Has Hacib (1987). Kutadgu Bilig I-Metin. (haz. Reşid Rahmeti Arat). Ankara: TDK Yayınları.