Collocation Dictionary Suggestion Based on the Old Anatolian Turkish Period “Mulk Surah Translation”

Yıl 2022, Sayı: 8, 125 - 150, 30.08.2022

İsmail Taş

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1132068

Öz

Old Anatolian Turkish is the period of Turkish language that developed between the 13th and 15th centuries. In Anatolia, the most widely read short surah translations among Turks were translated into Turkish in this period and the translators preferred the plain language used by the people in their translations to correspond to the Arabic terms. By examining the translations of short suras, it can be revealed how Turkish language, which has entered a new cultural basin, assimilated the borrowed words in the earlier times. In addition, the words in the spoken language were chosen in these works, and since the source is a sacred text, special attention was paid to the translations and a simple language was used. In order to evaluate the period correctly, to form the Oghuz written language, to evaluate the stage of the re-establishment of Turkish civilization correctly, and to follow the development of the Turkish language, the vocabulary of the short-term translations of the Old Anatolian Turkish period should be revealed and a collocation dictionary should be prepared. In this respect, in our study, the collocation dictionary example of “Mulk Surah Translation”, one of the works of the Old Anatolian Turkish period, was prepared on the basis of the first five-leaf part. Thus, a text-based method proposal and a semantic dictionary study were carried out in determining the historical vocabulary of Turkish language.

Anahtar Kelimeler

Old Anatolian Turkish, short surah translation, vocabulary, collocation dictionary.

Eski Anadolu Türkçesi Dönemi “Mülk Suresi Tercümesi” Eserinden Hareketle, Eşdizim Sözlük Önerisi

Öz

Eski Anadolu Türkçesi, Türkçenin XIII-XV. yüzyılları arasında gelişme gösteren dönemidir. Anadolu'da, Türkler arasında en çok okunan kısa sure tercümeleri bu dönemde Türkçeye aktarılmış; Arapça terimlere karşılılık mütercimler, eserlerinde halkın kullandığı sade dili tercih ederek bunları kullanmışlardır. Kısa sure tercümelerinin incelenmesiyle, yeni bir kültür havzasına girmiş olan Türk dilinin alıntı kelimeleri ilk olarak ne şekilde özümsediği ortaya konulabilmektedir. Ayrıca bu eserlerde konuşma dilinde yer alan kelimeler seçilmiş, kaynağın bir kutsal metin olması sebebiyle de tercümelere ayrıca özen gösterilip sade bir dil kullanılmıştır. Dönemin doğru değerlendirilmesi, Oğuz yazı dilinin teşekkülü, Türk medeniyetinin yeniden kurulması aşamasının doğru değerlendirilmesi ve Türk dilinin gelişimini takip edebilmemiz adına Eski Anadolu Türkçesi dönemi kısa sure tercümelerinin söz varlığı ortaya konmalı ve eşdizim sözlüğü hazırlanmalıdır. Bu bakımdan çalışmamızda, Eski Anadolu Türkçesi dönemi eserlerinden “Mülk Suresi Tercümesi”nin eşdizim sözlüğü örneği ilk beş varaklık kısım esas alınarak hazırlandı. Böylece, Türkçenin tarihî sözvarlığı tespitinde metne bağlı yöntem önerisi ve anlambilim sözlük çalışması gerçekleştirildi. 

Anahtar Kelimeler

Eski Anadolu Türkçesi, kısa sure tercümesi, söz varlığı, eşdizim sözlüğü.

Kaynakça

• Ağca, M. (2020). Eski Türkçe Metinlerde Sıfatların Eşdizimliliği. Doktora Tezi. Denizli: Pamukkale Üniversitesi SBE Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı.
• Ahmed ibn Muhammed Salih (1838). Kitâb Tercümân Türki ve-Arabî. Mısır: Bulak Matbaası.
• Akalın, Ş. vd. (2011). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Ali Nazima (1319). Faik Reşad, Mükemmel Osmanlı Lugatı. İstanbul: Matbâ-i Âmire.
• Ali Seydi (1929-1 930). Resimli Yeni Türkçe Lugat. İstanbul.
• Canan, İ. (1996). Hadis Ansiklopedisi (C. 3, s. 52). İstanbul: Akçağ Yay.
• Clauson, S. (1960). Sanglax: A Persian Guide to the Turkish Language, (Muhammed Mehdi Han, Senglâh. 1758-1760 yıllarında yazılan eserin British Museum'da (MS, Or., nr. 2892) bulunan nüshasının tıpkıbasımı) London.
• Clauson, S. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: At The Clarendon Pres.
• Coşan, M. (1981). XV. Asır Türk Yazarlarından Muslihuddin, Hamidoğulları ve Hızır Bey. Ankara: Vakıflar Dergisi.
• Coşan, M. (2008). Hatiboğlu Muhammed ve Eserleri. İstanbul: Server İletişim Yay.
• Derleme Sözlüğü (1963-1982). (A-Z) I-XII. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Derleme Sözlüğü (1965-1968). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yay. (I-II-III. ciltler).
• Devellioğlu, F. (1988). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat (8. Baskı). Ankara.
• Doğan, N. (2016). Türkçe Sözlük’te Sıfatların Eşdizimlilik Bilgisi. XI. Uluslararası Büyük Dil Kurultayı Bildirileri Kitabı, Budapeşte-Macaristan, 26-27 Eylül 2016, Ankara: İ. D. Bilkent Üniversitesi, 801-809.
• Doktor Hüseyin Remzi (1305). Lugat-ı Remzi, I-II. İstanbul.
• Ebuzziyâ Tevfîk (1888). Lugat-i Ebuzziyâ. İstanbul: Matbaa-i Ebuzziyâ.
• el- Ahterî, Mustafa bin Şemsüddin (1302). Ahterî-i Kebîr. İstanbul.
• El-Hakîm (1411). el-Mustedrek ala’s-Sahiha, Beyrut: Dârü’l-kütübü’l-ilmiye (C. 2, s. 540). H.no: 3838.
• Ersoy, H. (2018). Orhun Yazıtlarında Eşdizimlilik. Köktürk Yazısının Okunuşunun 125. Yılında Orhun’dan Anadolu’ya Uluslararası Türkoloji Sempozyumu, 1-7 Haziran 2018, Ulanbator- Moğolistan. İstanbul: Bildiriler Kitabı, 1499-1516.
• F. Steingass, Ph.D. (1998). Persian-English Dictionary. Lebanon: Beirut (Yeniden Tıpkıbasım).
• Feyizli, H. (2008). Feyzü’l-Furkân, Açıklamalı Kur’ân-ı Kerîm Meali. İstanbul: Server İletişim Yay.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözlüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü (Etimolojik Sözlük). Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• İbrâhim Cûdî Efendi (1332). Lugat-i Cûdî. Trabzon.
• İmer, K. (2011). Dilbilim Sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• İnan, A. (1961). Kur’an-ı Kerim’in Türkçe Tercümeleri Üzerinde Bir İnceleme. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Kanar, M. (2009). Osmanlı Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Say Yay.
• Kanar, M. (2011). Eski Anadolu Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Say Yay.
• Kanar, M. (2011). Türkçe-Osmanlı Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Say Yay.
• Kanar, M. (2015). Örnekli Etimolojik Farsça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Say Yay.
• Muallim Nâci (1987). Lûgat-i Nâci. İstanbul: Çağrı Yay.
• Nisar, U. (1987). Amme Cüzü Tefsiri, Mustafa bin Muhammed (varak no: 121b-143a). Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Özcan, A. (1987). Tebāreke Tefsîri (Metin-Gramer Notları-Sözlük). Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.
• Özkan, B. (2007). Türkiye Türkçesinde Belirteçlerin Fiillerle Birliktelik Kullanımları ve Eşdizimliliği. Doktora Tezi. Adana: Çukurova Üniversitesi.
• Özkan, B. (2010). Türkçenin Öğretiminde Sıfatların Eşdizim Sözlüğü -Yöntem ve Uygulama-, e-Uluslararası Eğitim Araştırmaları Dergisi, 1(2), 51-65.
• Özkan, B. (2012). Türkiye Türkçesinin Eşdizim Sözlüğü. IV. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Bildirileri, Muğla 22-24 Aralık 2011, Ankara: Bildiri Tam Metinler, 93-102.
• Özkan, M. (2000). Türk Dinin Gelişme Alanları ve Eski Anadolu Türkçesi. İstanbul: Filiz Kitabevi Yay.
• Özön, M. (1979). Büyük Osmanlıca-Türkçe Sözlük. İstanbul.
• Redhouse, J. W. (1863). Lugat-i ‘Osmâniye. İstanbul: Library University of Toronto.
• Redhouse, J. W. (1882). Redhouse’s Redhouse’s Turkish Dictionary, In Two Perts, English And Turkish, Turkish And English, (Asıl baskı Londra’da da basılmıştır.) İstanbul.
• Redhouse, Sir James W. (1978). A Turkish and English Lexion. İstanbul.
• Rıza Tevfik (1917). Kâmûs-ı Felsefe (İstanbul’da 1916-1920 yılları arasında ancak iki cildi yayımlanmış ve 211 madde başı terim yer almaktadır.) İstanbul.
• Şemseddin Sami (1889). Kâmûs-ı Âlâm. İstanbul: Mihran Matbaası.
• Şemseddin Sami (1991). Kâmûs-ı Türkî. İstanbul: Tercüman Gazetesi Yay. (Sadeleştirilmiş ve Genişletilmiş Basımı), (Mertol Tulum, vd.).
• Şemseddîn Sâmî (2001). Kâmûs-ı Türkî. İstanbul: Çağrı Yay.
• Şeyh Süleyman Efendi (1298 Rumî). Lugat-ı Çağatay ve Türki-i Osmanî. İstanbul.
• Tabaklar, Ö. (1987). Mustafa b. Muhammed, Amme Cüzü Tefsiri. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü (A-Z) I-VIII. (1957). Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Tarama Sözlüğü (1995-1996). XII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü, ( 1 ila 8. cilt). Ankara: Atatürk, Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yay.
• Taş, İ. (2008). 15.Yüzyıla Ait “Enfesü’l-Cevâhir” Adlı Yazma Üzerinde Dil İncelemesi (Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük). Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Tietze, A. (2009). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati (1914-2003). Budapest (Budapeşte).
• Timurtaş, F. (1979). Uydurma Olan ve Olmayan Yeni Kelimeler Sözlüğü. İstanbul.
• Toparlı, R.; Vural, H. ve Karaatlı, R. (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Tören, H. (2007). Eski Anadolu Türkçesi Dönemine Ait Amme Cüzü Tefsiri, Mustafa bin Muhammed, Cilt I: Metin-İnceleme-Tıpkıbasım, Cilt II: Sözlük. İstanbul: Çantay Yay.
• Tulum, M. (2000). Tarihî Metin Çalışmalarında Usul, Menâkıbu’l-Kudsiyye Üzerinde Bir Deneme. İstanbul: Deniz Kitabevi Yay.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1929). Kitabeler II. İstanbul.
• Vardar, B. (2002). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Multilingual Yay.
• Yeni Tarama Sözlüğü. (1983). (haz. Cem Dilçin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.