On the Structure of Descriptive Verb -Awıy- Used in Şereflikoçhisar/Ankara and Kulu/Konya Noghay Dialect

Yıl 2022, Sayı: 8, 245 - 261, 30.08.2022

Süleyman Hilmi Kızıldağ

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1149226

Öz

Dialect research is significant in grammar studies. Some phonetic, morphological and syntactic features that are not included in a standard language can be found and determined in dialect research. In this study; The descriptive verb -Awıy-, which is not witnessed in general grammar studies on Nogai Turkish and in studies on descriptive verbs in Nogai Turkish, but used in the Nogai dialect of Şereflikoçhisar/Ankara and Kulu/Konya has been discussed. In this study, it is aimed to examine the structure of this descriptive verb and to provide information about it. In this regard, primarily, the opinions on descriptive verbs are included in the study and descriptive verbs that are determined to be used in literary Noghay Turkish were specified. Then, the various uses of the verb -Awıy- used in the dialect of Şereflikoçhisar and Kulu Nogay in the compound structure are shown. In the study, the actual structure of the description -Awıy- has been tried to be analyzed and two different ideas have been put forward at this point. Accordingly: In the first analysis, the sound /A/ added to the main verb may be a gerundium suffix; It has been evaluated that the /w/ sound between the gerundium and the auxiliary verb ıy- can be a binding and harmony sound. In the second analysis, it can be concluded that the /w/ sound in the structure may be an adverb suffix formed by transforming from the -p gerundium to intonated first to /b/ and then to /w/ by spirantisation; It has been evaluated that the sound /A/ between the main verb and the gerundium suffix may be a binding wide vowel, which is also seen in the Old Uyghur Turkish Mani field texts. Finally, information is given about the functions of this descriptive verb in the context of the sentence. All this information is reinforced with examples from the compilations. In addition, information was provided on the historical basis, development and use of other contemporary Turkish dialects of the descriptive verb in question.

Anahtar Kelimeler

Noghay Turkish, Noghay dialect, descriptive verbs, ıy- auxiliary verb.

Şereflikoçhisar/Ankara ve Kulu/Konya Nogay Ağzında Kullanılan -Awıy- Tasvir Fiili Üzerine

Öz

Dil bilgisi çalışmalarında ağız araştırmalarının önemi büyüktür. Ölçünlü bir dilde bulunmayan bazı fonetik, morfolojik ve sentaktik özellikler ağız araştırmalarında bulunup tespit edilebilir. Bu çalışmada; Nogay Türkçesi üzerine yazılmış genel gramer çalışmalarında ve Nogay Türkçesi özelinde tasvir fiilleri konulu çalışmalarda tanıklanmayan ancak Şereflikoçhisar/Ankara ve Kulu/Konya Nogay ağzında kullanılan -Awıy- tasvir fiili ele alınmıştır. Çalışmada, bu tasvir fiili yapısının incelenmesi ve hakkında bilgiler verilmesi amaçlanmıştır. Bu doğrultuda öncelikle tasvir fiilleri üzerine görüşlere yer verilmiş ve edebî Nogay Türkçesinde kullanıldığı tespit edilen tasvir fiilleri belirtilmiştir. Daha sonra, Şereflikoçhisar ve Kulu Nogay ağzında kullanılan -Awıy- tasvir fiilinin birleşik yapı içerisindeki çeşitli kullanımları gösterilmiştir. Araştırmada, -Awıy- tasvir fiili yapısı çözümlenmeye çalışılmış ve bu noktada iki farklı düşünce öne sürülmüştür. Buna göre: Birinci çözümlemede, asıl fiile eklenen /A/ sesinin zarf-fiil eki olabileceği; zarf-fiil ile ıy- yardımcı fiilinin arasındaki /w/ sesinin ise bağlayıcı, uyum sesi olabileceği değerlendirilmiştir. İkinci çözümlemede, yapıdaki /w/ sesinin -p zarf-fiilinden tonlulaşarak önce /b/ sesine ve sonra sızıcılaşarak /w/ sesine dönüşmesiyle oluşan bir zarf-fiil eki olabileceği; asıl fiil ile zarf-fiil eki arasındaki /A/ sesinin, Eski Uygur Türkçesi Mani sahası metinlerinde de görülen, bağlayıcı geniş bir ünlü olabileceği değerlendirilmiştir. Son olarak bu tasvir fiilinin cümle bağlamındaki işlevleri hakkında bilgiler verilmiştir. Bütün bu bilgiler yapılan derlemelerden alınan örneklerle pekiştirilmiştir. Ayrıca söz konusu tasvir fiilinin tarihî dayanağı, gelişimi ve diğer çağdaş Türk lehçelerindeki kullanımı hakkında bilgiler aktarılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Nogay Türkçesi, Nogay ağzı, tasvir fiilleri, ıy- yardımcı fiili.

Kaynakça

• Ağca, F. (2021). Eski Oğuzca vėribi- Birleşik Fiili Üzerine, Uluslararası Türkçenin Anadolu'da Yazı Dili Oluşu Sempozyumu, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (1959). Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig II: Tercüme. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Argunşah, M. ve Sağol Yüksekkaya, G. (2013). Karahanlıca Harezmce Kıpçakça Dersleri. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Arıkoğlu, E. (2007). Tuva Türkçesi. (Ed. Ahmet Bican Ercilasun). Türk Lehçeleri Grameri. 1149-1228, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Aydın, E. (2017). Orhon Yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor). İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Baskakov, N. A. (1973). (Ed.) Grammatika Nogayskogo Jazıka, Çast’I. Fonetika i Morfologiya. Çerkessk.
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: At the Clarendon Press.
• Çetin, E. (2018). Altun Yaruk’ta Süreklilik ve Tezlik Bildiren Tasvir Fiillerinin Çince Orijinal Metindeki Görünümleri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 66(2), 215-246.
• Demiral, A. (2012). Harezm Türkçesinde Birleşik Fiiller. Doktora Tezi. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi.
• Eckmann, J. (2005). Çağatayca El Kitabı. (Çev. Günay Karaağaç). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdal, M. (2004), A Grammar of Old Turkic. Leiden, Boston: Brill.
• Erdem Uçar, F. M. (2016). Çağatay Türkçesinde Tasvir Fiilleri. Türkbilig, 32, 21-56.
• Ergönenç Akbaba, D. (2009). Nogay Türkçesi Grameri (Ses ve Şekil Bilgisi). Ankara: Grafiker Yayınları.
• Ergönenç Akbaba, D. (2011). Kazak ve Nogay Türkçesi Yazı Dillerinde Tasvir Fiilleri. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Ergönenç Akbaba, D. (2014). Nogaycada Emir Kipine Eklenen Pekiştiriciler. Noghais: XXI Century History, Language, Culture, From Source to the Future, Proceedings of the 1st International Scientific And Practical Conference, (May 14-16), Cherkessk, 217-220.
• Ergönenç Akbaba, D. (2018). Edebi Nogay Türkçesi ile Türkiye’de Kullanılan Nogay Türkçesinin Müşterek ve Farklı Ekleri Üzerine. Yeni Türkiye, 99, 280-292.
• Gabain, A. M. V. (1998). Eski Türkçenin Grameri. (Çev. Mehmet Akalın). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Gökçe, F. (2013). Gramerleşme Teorisi ve Türkçe Fiil Birleşmeleri. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Güner Dilek, F. (2007). Altay Türkçesi. (Ed. Ahmet Bican Ercilasun). Türk Lehçeleri Grameri. 1009-1084, Ankara: Akçağ Yayınları.
• İlhan, N. (2001). Birleşik Fiil Kuruluşunda A-I-U Ünlüleri. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 596, 177-182.
• Karakoç, B. (2017). Nogayca Çokfiilli Yüklemler: Fiillerden Gelişmiş Dilbilgisel Biçimlere Bütüncül Bir Bakış. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 27, 189-216.
• Kirişçioğlu, F. (2008). Saha Türkçesindeki Tasvirî Fiiller Üzerine-I. Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu, 24-27 Haziran, Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi.
• Merhan, A. (2012). Kutadgu Bilig’de Betimleyici Eylemler. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 5(21), 196-208.
• Sat, Ş. Ç. ve Salzınma, E. B. (1980), Amgı Tıva Literaturlug Dıl, Kızıl, Tıvanın Nom Ündürer Çeri.
• Tan, A. (2005). Kırgız Türkçesinde Tasvir Fiilleri. Doktora Tezi. Adana: Çukurova Üniversitesi.
• Tavkul, U. (2007). Karaçay-Malkar Türkçesi. (Ed. Ahmet Bican Ercilasun). Türk Lehçeleri Grameri. 883-938, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Tekin, T. (1998). Orhon Yazıtları (Kül Tigin, Bilge Kağan, Tunyukuk). İstanbul: Simurg Kitabevi.
• Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi Grameri. İstanbul: Sanat Yayınları.
• Yaylagül, Ö. (2003). Tarihsel ve Modern Türk Dilinde ıd- ‘göndermek' Fiili. Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu. 5-7 Mayıs, Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi.
• Yıldız, M. (2004). Yeni Uygur Türkçesinde Tasvir Fiilleri. Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.
• Yudahin, K. K. (2011), Kırgız Sözlüğü. (Çev. Abdullah Taymas). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kaynak Kişiler
• Hasan Benli (26.08.2021). dy: Seyitahmetli / Kulu / Konya, dt: 1960, lisans mezunu.
• Gülsüm Demir (24.05.2020). dy: Akin / Şereflikoçhisar / Ankara, dt: 1966, ilkokul mezunu.
• Gülbahar Esken. dy: Seyitahmetli / Kulu / Konya, dt: 1928, mezuniyeti yok.
• Mustafa Esken (15.07.2007). dy: Ankara, dt: 1983, lisans mezunu.
• Gülşehir Kızıldağ (23.05.2020). dy: Akin / Şereflikoçhisar / Ankara, dt: 1935, mezuniyeti yok.
• Hacı Ali Kızıldağ (22.05.2020). dy: Akin / Şereflikoçhisar / Ankara, dt: 1962, ilkokul mezunu.
• Melek Kızıldağ (22.05.2020). dy: Akin / Şereflikoçhisar / Ankara, dt: 1966, ilkokul mezunu.
• Şevki Kutlu (28.05.2010). dy: Doğankaya / Şereflikoçhisar / Ankara, dt: 1927, ilkokul mezunu.
• Necmettin Özdere (01.06.2010). dy: Kırkkuyu / Kulu / Konya, dt: 1955, ilkokul mezunu.
• Mübarek Polat (24.05.2020). dy: Akin / Şereflikoçhisar / Ankara, dt: 1964, ilkokul mezunu.