The Paleographic Study on the Ayasofya Copy of Atebetü’l-Hakâyık Written in Old Uyghur Script

Yıl 2022, Sayı: 9, 807 - 863, 30.12.2022

Fikret Yıldırım , Gizem Nur Çapa

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1155773

Öz

During the Karakhanid period, when the Turks were included in the Islamic environment, they continued to produce works with the old writing system, namely the Uyghur script, as well as the Arabic alphabet. There are copies of Atebetü’l-Hakâyık, one of the works of this period, in Uyghur letters, Arabic letters, and both Uyghur and Arabic letters. In this article, the Ayasofya [Hagia Sophia] copy of Atebetü’l-Hakâyık, which was copied by Şeyhzâde Abdürrezzâk Bahşı in 1480 with Uyghur letters at the top and Arabic letters at the bottom, is studied through lines with Uyghur letters. First of all, in order to determine the writing style of Şeyhzâde Abdürrezzâk Bahşı, Ayasofya copy of Atebetü’l-Hakâyık, Mahzenü’l-Esrâr, in the compilation in which Ayasofya copy is also included, Fatih Sultan Mehmet’s Uyghur lettered yarlıg (edict) and the tuyugs in Kutadgu Bilig belonging to Şeyhzâde Abdürrezzâk Bahşı, are compared by means of sample words. Then, the initial, the medial and the final forms of the Uyghur letters in the Ayasofya copy are determined. And, a particular code is given for each of these different Uyghur letterforms. The sounds corresponding to the coded forms in the copy are also shown in parentheses. The paired forms with Arabic letters written above or below the Uyghur letters, and the Uyghur letters used in the writing of Arabic-Persian words have also been identified. Word examples from the text are given for the Uyghur and Uyghur-Arabic paired letterforms and the Uyghur letterforms used in the writing of Arabic-Persian words. In addition, the writing and phonetic features of Uyghur letters are also compared with lines in Arabic letters from time to time within the scope of this article.

Anahtar Kelimeler

Atebetü’l-Hakâyık, Şeyhzâde Abdürrezzâk Bahşı, Mahzenü’l-Esrâr, Fatih Sultan Mehmet’s yarlıg, Paleographic study.

Atebetü’l-Hakâyık’ın Ayasofya Nüshasının Eski Uygur Harfli Satırlarının Paleografik İncelenmesi

Öz

Türkler, İslâmi çevreye dâhil oldukları Karahanlılar döneminde Arap alfabesinin yanı sıra eski yazı sistemi ile yani Uygur yazısı ile de eserler vermeye devam etmişlerdir. Bu dönem eserlerinden biri olan Atebetü’l-Hakâyık’ın Uygur harfli, Arap harfli ve hem Uygur hem de Arap harfli nüshaları bulunmaktadır. Bu makalemizde Atebetü’l-Hakâyık’ın üstte Uygur ve altta Arap harfleriyle 1480 yılında Şeyhzâde Abdürrezzâk Bahşı tarafından istinsah edilen Ayasofya nüshası Uygur harfli satırlar üzerinden incelenmiştir. İlk olarak Şeyhzâde Abdürrezzâk Bahşı’nın yazı üslubunun tespiti için Atebetü’l-Hakâyık’ın Ayasofya nüshası, bu nüshanın da içinde yer aldığı mecmuada bulunan Mahzenü’l-Esrâr, Fatih Sultan Mehmet’in Uygur harfli yarlığı (fermanı) ve Şeyhzâde Abdürrezzâk Bahşı’nın telif ürünü olan Kutadgu Bilig’deki tuyuğlar örnek sözcükler aracılığıyla karşılaştırılmıştır. Ardından Ayasofya nüshasında yer alan Uygur harflerinin başta, ortada ve sonda biçimleri tespit edilmiştir. Her farklı biçim için farklı bir kod verilmiş ve bu kodlu biçimlerin nüsha içinde karşıladıkları sesler ise parantez içinde gösterilmiştir. Nüshada, Uygur harflerinin ses değerlerini tam olarak yansıtabilmek için Uygur harflerinin altına ya da üstüne yazılmış olan Arap harfli ikili biçimler ile Arapça-Farsça sözcüklerin yazımında kullanılan Uygur harfleri de tespit edilmiştir. Uygur ve Uygur-Arap ikili harf biçimleri ile Arapça-Farsça sözcüklerin yazımında kullanılan Uygur harf biçimleri için metinden sözcük örnekleri verilmiştir. Ayrıca, Uygur harfli yazım ve ses özellikleri makalenin kapsamı dâhilinde yer yer Arap harfli satırlar ile de karşılaştırılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Atebetü’l-Hakâyık, Şeyhzâde Abdürrezzâk Bahşı, Mahzenü’l-Esrâr, Fatih Sultan Mehmet’in yarlığı, Paleografik çalışma., Fatih Sultan Mehmet’s yarlıg, Paleographic study.

Kaynakça

• Alī Şīr Nevāyī. (1996). Nesāyimü’l-Maḥabbe Min Şemāyimi’l-Fütüvve, I, Metin. (haz. Kemal Eraslan). Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Arat, R. R. (1939). Fatih Sultan Mehmed’in Yarlığı. Türkiyat Mecmuası, 6, 285-322.
• Arat, R. R. (1992). Atebetü’l-Hakayık. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay. 2. bs.
• Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth Century Turkish. London: Oxford.
• Courteille, A. P. de (1882). Mirâdj-nâmeh: Publié Pour la Première Fois D’après le Manuscrit Ouïgour de la Bibliothèque Nationale. Paris.
• Deny, J. (1925). A Propos D’un Traité de Morale Turc en Écriture Ouïgoure. Revue Du Monde Musulman. LX, 189-234.
• Edîb Ahmed Yüknekî. Atebetü’l-Hakâyık. Ayasofya Nüshası, No 4757 (Nüshanın Süleymaniye kütüphanesinden edinilmiş olan PDF versiyonu).
• Edîb Ahmed Yüknekî (2019). Atebetü’l-Hakâyık. (haz. Serkan Çakmak). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• Edîb Ahmed Yüknekî (2020). Edib Ahmed bin Mahmud-ı Yüknekî, Atebetü’l-Hakâyık. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Goca, A. A. (2000). Haydar Tilbe’nin Mahzenü’l-Esrâr Mesnevisi: Önsöz-Giriş-Metin ve Tercüme-Dizin. Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, SBE.
• Köprülü, M. F. (1934). Türk Dili ve Edebiyatı Hakkında Araştırmalar. İstanbul: Kanaat Kitabevi.
• Sertkaya, A. G. (1997). Şeyh-zâde Abdürrezzâk Bahşı Hayatı ve Eserleri. Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, SBE.
• Sertkaya, O. F. (1988). Abdürrezzak Bahşı. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 1, s. 297-298). İstanbul: TDV Yayınları.
• Tekin, T. (1994). Tunyukuk Yazıtı. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi, 5. (yay. M. Ölmez). Ankara: Simurg Kitapçılık ve Yayıncılık.
• Tekin, T. (1995). Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi, 13. (yay. M. Ölmez). Ankara: Simurg Kitapçılık ve Yayıncılık.
• Tezcan, S. (1984). Uygur Alfabesi. Türk Ansiklopedisi, 33, 121-126.
• [Yazıksız], N. A. (1906). Un Texte Ouïgour du Xll-ième Siècle. Keleti Szemle, VII, 257-279. (Dergi künyesinde yazar adı N. A. Balhassan-oglu olarak geçer.)
• [Yazıksız], N. A. (1918 (1334)). Hibetü’l-Hakayık, I-II. İstanbul: Matbaa-i Amire.
• [Yazıksız], N. A. (1925). Uygur Yazısı ile Hibetü’l-Hakayık’ın Diğer bir Nüshası. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türkiyat Mecmuası, 1, 227-233.
• Yusuf Has Hacib. (1942). Kutadgu Biliğ, Tıpkıbasım, I, Viyana Nüshası. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yay., Alâeddin Kıral Basımevi.