The Appearance in New Uyghur Turkish of Monosyllabic Verbs in Kutadgu Bilig

Yıl 2022, Sayı: 9, 931 - 964, 30.12.2022

Muhsin Uygun

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1196722

Öz

Words generally have a dynamic structure. Change of human needs, interaction, technological developments, etc. for many reasons, it is seen that words have changed over time, fallen out of use, new words have been derived, and borrowed words from other languages. This situation was not the same in all word types. Some of the words have preserved their existence for many years, while others have completed their useful life for various reasons. In this study, the appearance of monosyllabic verbs in Kutadgu Bilig, one of the important works of Islamic Turkish literature, in New Uyghur Turkish has been tried to be revealed. Issues such as how many of the monosyllabic verbs in Kutadgu Bilig live in New Uyghur Turkish, whether there is a sound change in the verbs, whether the verbs preserve their basic meanings are tried to be clarified and numerical data about the verbs are presented. In addition, the appearance of monosyllabic verbs witnessed in Kutadgu Bilig in Khwarezm Turkish, Kipchak Turkish and Chagatay Turkish is also shown. Thus, the status of these verbs in Kutadgu Bilig, written in 1069-1070, in the historical processes up to the New Uyghur Turkish was stated and it was possible for researchers to see the historical adventure of verbs.

Anahtar Kelimeler

Kutadgu Bilig, New Uyghur Turkish, monosyllabic verbs.

Kutadgu Bilig’de Tanıklanan Tek Heceli Fiillerin Yeni Uygur Türkçesindeki Görümü

Öz

Sözcükler genel olarak dinamik bir yapıya sahiptirler. İnsan ihtiyaçlarının değişmesi, etkileşim, teknolojik gelişmeler vb. birçok nedenden dolayı sözcüklerin zaman içinde değiştiği, kullanımdan düştüğü, yeni sözcükler türetildiği, başka dillerden ödünçleme sözcükler alındığı görülmektedir. Bu durum, sözcük türlerinin hepsinde aynı oranda olmamıştır. Sözcüklerden bazıları varlıklarını uzun yıllar muhafaza etmiş, bazıları ise türlü nedenlerden dolayı kullanım ömürlerini tamamlamışlardır. Bu çalışmada İslâmi Türk edebiyatının önemli eserlerinden biri olan Kutadgu Bilig’de tanıklanan tek heceli fiillerin Yeni Uygur Türkçesindeki görünümleri ortaya konmaya çalışılmıştır. Kutadgu Bilig’de yer alan tek heceli fiillerin ne kadarının Yeni Uygur Türkçesinde yaşadığı, fiillerde bir ses değişimi olup olmadığı, fiillerin temel anlamlarını koruyup korumadığı gibi hususlar aydınlatılmaya çalışılmış ve fiiller hakkında sayısal veriler sunulmuştur. Ayrıca Kutadgu Bilig’de tanıklanan tek heceli fiillerin Harezm Türkçesi, Kıpçak Türkçesi ve Çağatay Türkçesindeki görünümleri de gösterilmiştir. Böylece 1069-1070 yıllarında yazılan Kutadgu Bilig’deki bu fiillerin, Yeni Uygur Türkçesine kadar geçen tarihî süreçlerdeki durumları belirtilmiş ve araştırmacıların fiillerin tarihî serüvenini görmelerine imkân sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Kutadgu Bilig, Yeni Uygur Türkçesi, tek heceli fiiller., New Uyghur Turkish, monosyllabic verbs.

Kaynakça

• Arat, R. R. (1994). Kutadgu Bilig II Çeviri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth Century Turkish. Oxford at the Clenderon Press.
• Eraslan, K. - vd. (1979). Kutadgu Bilig III İndeks. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Ergin, M. (2004). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım/Yayım/Tanıtım.
• Gülsensoy, T. (2011). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü I-II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Güner, G. (2021). Karahanlı Türkçesinde Fiil. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Hacıeminoğlu, N. (1992). Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Hazirḳi Zaman Uygur Tilinig İzahliḳ Luġiti (2011). Şincan Halk Neşriyati.
• Mert, A. (2017). Kutadgu Bilig Nüshalarının Eskicillik Açısından Karşılaştırılması. Bilig Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, 80, 179-215.
• Mert, A. (2018). Kutadgu Bilig Nüshalarında Dizine Alınmayan Sözcükler. Gazi Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 23, 221-232.
• Necip, E. N. (2013). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü (çev. İklik Kurban). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Nişanyan, S. (2018). Nişanyan Sözlük Çağdaş Türkçenin Etimolojisi. İstanbul: Liberal Plus Yayınları.
• Ölker, G. (2015). Kutadgu Bilig’in Fergana Nüshasındaki Satır Altı Notlar Üzerine. Selçuk Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 37, 263-284.
• Paçacıoğlu, B. (2016). VIII.-XVI. Yüzyıllar Arasında Türkçenin Sözcük Dağarcığı. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Sırtı, E. (2020). Kıpçak Lehçelerinde Kök Fiiller (Tarihî-Karşılaştırmalı Söz Varlığı İncelemesi). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Shaw, R. B. (2014). Kâşgar ve Yarkend Ağzı Sözlüğü (çev. Fikret Yıldırım). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tabaklar, Ö. (2011). Kutadgu Bilig İndeksinde Bazı Düzeltme Önerileri. Doğumunun 990. Yılında Yusuf Has Hacib ve Eseri Kutadgu Bilig Bildirileri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 485-492.
• Taş, İ. (2009). Kutadgu Bilig’de Söz Yapımı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Taş. İ. (2011). Kutadgu Bilig’de İndeks’te Yer Almayan İki Sözcük Üzerine. Doğumunun 990. Yılında Yusuf Has Hacib ve Eseri Kutadgu Bilig Bildirileri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 493-504.
• Tezcan, S. (1981). Kutadgu Bilig Dizini Üzerine. Belleten, 45, 23-78.
• Toker, M. (2010). Dîvânü Lügâti’t-Türk’teki Tek Heceli Fiillerin Oğuz ve Kıpçak Grubu Türk Lehçelerindeki Durumuna İstatistiksel Bir Bakış. Selçuk Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 27, 57-83.
• Toparlı, R. - vd. (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ünlü, S. (2012). Harezm Altınordu Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Kitabevi Yayınları.
• Ünlü, S. (2012). Karahanlı Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Kitabevi Yayınları.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Kitabevi Yayınları.
• Yürümez, R. (2022). Türk Edebiyatında Fakr-nâmeler ve Çağatay Şairi Harâbâtî’nin Fakr-Nâmesi. Çanakkale: Paradigma Yayınları.