The Uşak Variant of The Bamsı Beyrek Epic and A Grammar Structure With Limitative Functions Witnessed in This Variant

Yıl 2023, Sayı: 11, 245 - 262, 30.06.2023

Ahmet Akpınar

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1297465

Öz

Dede Korkut stories are epic folk tales describing the struggles and heroism of the Oghuz Turks. These epics, which have been transported to Central Asia, the Balkans and Anatolia on various occasions and have been narrated for centuries, are encountered in various forms in Turkey Turkish dialects. One of these narratives, variants of which have been identified in many regions of Anatolia, is the story of Bamsı Beyrek. The story of Bamsı Beyrek differs from other narratives in terms of its motif richness and subject. However, Anatolian variants of Bamsı Beyrek narrative continued their epic character in oral tradition and took the form of stories and tales over time.
The dialect studies texts compiled from Anatolia contain folkloric elements and archaic words and grammatical structures belonging to various periods of the Turkish language. In this study, the variant of Bamsı Beyrek Epic compiled from the province of Uşak will be introduced, and a grammatical structure witnessed for the first time in this variant will be examined. This structure is connected to the negative verb base with the -IncA converb and takes the postposition keri and creates a compound converb structure in the form of -mA(y)IncA keri. In syntax, marks the verb adverb in the sense of "-mayıncaya kadar, -madıkça" and fulfils its limitative function in terms of its task.

Anahtar Kelimeler

Bamsı Beyrek, Anatolian dialects, postposition, compound converb, limitativus

Bamsı Beyrek Destanı’nın Uşak Varyantı ve Bu Varyantta Tanıklanan Limitatif İşlevli Bir Gramer Yapısı

Öz

Dede Korkut hikâyeleri, Oğuz Türklerinin mücadelelerini ve kahramanlıklarını anlatan destansı halk hikâyeleridir. Çeşitli vesilelerle Orta Asya, Balkanlar ve Anadolu’ya taşınarak ve yüzyıllarca dilden dile aktarılarak hikâyeleşen bu destanlara Türkiye Türkçesi ağızlarında çeşitli biçimleriyle rastlanmaktadır. Anadolu’nun pek çok yöresinde varyantı tespit edilen bu anlatılardan biri de Bamsı Beyrek hikâyesidir. Bamsı Beyrek hikâyesi, motif zenginliği ve konusu itibariyle diğer anlatılardan ayrılmaktadır. Bununla birlikte, Bamsı Beyrek anlatısının Anadolu varyantları sözlü gelenek içerisinde destanî özelliğini sürdürerek zamanla hikâye ve masal mahiyetini almıştır.
Anadolu’dan derlenen ağız araştırmaları metinleri, içerisinde hem folklorik unsurları hem de Türk dilinin muhtelif dönemlerine ait arkaik sözcük ve gramer yapılarını barındırmaktadır. Söz konusu bu çalışmada, Bamsı Beyrek Destanı’nın Uşak ilinden derlenen varyantı tanıtılacak ve ilk defa bu varyantta tanıklanan bir gramer yapısı incelenecektir. Bu yapı, olumsuz fiil tabanına -IncA zarf-fiiliyle bağlanarak keri son çekim edatını alıp -mA(y)IncA keri biçiminde birleşik zarf-fiil yapısını oluşturmaktadır. Söz diziminde “-mayıncaya kadar, -madıkça” anlamında eylem zarfını işaretlemekte ve görevi bakımından limitatif fonksiyonunu yerine getirmektedir.

Anahtar Kelimeler

Bamsı Beyrek, Anadolu ağızları, son çekim edatı, birleşik zarf-fiil, limitatif

Kaynakça

• Akar, G. (2015 ). Karahanlı Türkçesiyle Yazılmış Kuran Tercümesi (TİEM 73) Üzerine Bir Dil İncelemesi. Y.Lisans Tezi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi.
• Akkuş, M. (2018). Kitâb-ı Gunya . Ankara: TDK Yayınları.
• Alptekin, M. (2016). Bamsı Beyrek Destanı Üzerinde Karşılaştırmalı Bir Araştırma (İnceleme-Metin). Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.
• Arat, R. R. (2008). Kutadgu Bilig (Yusuf Has Hacib) (2 b.). Ankara: Kabalcı Yayınevi.
• Argunşah, M. ve Güner, G. (2015). Codex Cumanicus (1 b.). İstanbul: Kesit Yayınları.
• Ata, A. (2004). Karahanlı Türkçesi: Türkçe İlk Kur’an Tercümesi (Ryland Nüshası), Giriş-Metin-Notlar+Dizin. Ankara: TDK Yayınları.
• Ata, A. (2019). Kısasü’l-Enbiya. Ankara: TDK Yayınları.
• Aydın, E. (2019). Orhon Yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor). İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Aykaç, O. ve Aksoy, H. (2019). Bamsı Beyrek Hikâyesinin Karaman Varyantı: “Bengiboz ile Bey Böğürek”. Karaman Araştırmaları (C. II, s. 69-80). Konya: Palet Yayınları.
• Azılı, K. (2021). Mekândan Zamana Metaforik Transferler (Eski Türkçe Üzerine Teorik Bir İnceleme). İstanbul : Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Bang, V. W. ve Gabain, A. V. (1929). Türkische Turfan-Texte (C. I). Berlin: Verlag der Akademie der Wissenschaften.
• Bayraktar, N. (2008). Ebū’l-Fazl Mūsā bin Hacı Hüseyin İznikī Kasasü’l-Enbiyā Tercümesi (Metin-Dizin). Ankara: Ebabil Yayınları .
• Boratav, P. N. (1939 [1983]). Bey Böyrek Hikayesine Ait Metinler. Folklor ve Edebiyat (C. II, s. 141-210). İstanbul: Adam Yayınları.
• Boz, E. (2018). Sözcükler İçin Yeni Bir Dilbilgisel Bilgi Önerisi: İlgeçlerin Atadıkları Biçimbirimler. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 7(2), 749-758.
• Can, M. (2018). Dilbilgiselleşme ve Eski Uygurcada Edatlar. Ankara: TKAE Yayınları.
• Canpolat, M. (2018). Behcetü’l-Hadâik fî Mev’izati’l-Halâik. Ankara: TDK Yayınları.
• Cin, A. (2011). Ali’nin Kıssa-i Yûsuf’u. Ankara: TDK Yayınları.
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford: Oxford University Press.
• Çetin, E. (2014 ). Türkçe İlk Kur’an Tercümesinin Grameri. Yüksek Lisans Tezi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi.
• Çimen, M. (2004). Bamsı Beyrek Hikâyesinin Türkiye Varyantları Üzerine Karşılaştırmalı Bir Araştırma. Yüksek Lisans Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• Deny, J. (1941). Türk Dili Grameri. İstanbul: Maarif Matbaası.
• Dinçer, Ş. (2009, Bahar). Türkiye Türkçesinde “Ad + Durum Biçimbirimi + İlgeç” Yapısındaki İlgeç Öbeklerinin İşlevleri. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 4(3), 766-807.
• Ölmez, Z. K. (1996). Şecere-i Terâkime (Türkmenlerin Soykütüğü). Ankara: Simurg Yayınları.
• Ecmann, J. (1998). Çağatayca. Tarihî Türk Şiveleri (M. Akalın, Çev., s. 211-245). Ankara: TKAE Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (1984). Kutadgu Bilig Grameri - Fiil. Ankara: Gazi Üniversitesi Yayınları.
• Erdal, M. (2004). A Grammer of Old Turkic. Leiden: Brill.
• Erdem, M., ve Kirik, E. (2011). Kahramanmaraş ve Yöresi Ağızları. Kahramanmaraş: Kahramanmaraş İl Özel İdaresi Yayınları.
• Eren, M. E. (1997). Zonguldak-Bartın-Karabük İlleri Ağızları, Ankara: TDK Yayınları.
• Ergin, M. (2011). Dede Korkut Kitabı (Giriş-Metin-Tıpkıbasım) (C I). Ankara: TDK Yayınları.
• Ergin, M. (2012). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları.
• Ergun, M. (1992 [1995]). Bamsı Beyrek ile Alpamış Destanının Coğrafyası. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 75-80.
• Gabain, A. v. (2000). Eski Türkçenin Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Gabain, A. v. (1998). Eski Türkçe. Tarihî Türk Şiveleri (M. Akalın, Çev., s. 29-66). Ankara: TKAE Yayınları.
• Gökyay, O. Ş. (2006). Dede Korkudun Kitabı. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Gülensoy, T. (1983). Doğu ve Güney Doğu Anadolu’da Yaşayan Dede Korkut Hikayeleri, Kam Püre Oğlu Bamsı Beyrek’in Poyraz (Elazığ) Varyantı. Türk Kültürü(244), 547-558.
• Gülensoy, T. (1988). Dede Korkut Hikâyelerinin Anadolu ve Rumeli’deki izleri: ‘Kam Püre Oğlu Bamsı Beyrek Destanı’nın Bünyan; ‘Deli Dumrul Destanı’nın Rumeli Varyantı. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 36, 97-111.
• Gülensoy, T. (1998). Kam Püre Oğlu Bamsı Beyrek, Deli Dumrul, Salur Kazan ve Tepegöz Boylarının Anadolu Varyantları ve Dede Korkut Hikâyeleri Coğrafyasının Tespiti Sorunu. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 81-92.
• Gülsevin, G. (1997). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler. Ankara: TDK Yayınları.
• Gülsevin, G. (2000). Türkiye Türkçesinde Birleşik Zarf-Fiiller. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (5), 122-143.
• Gülsevin, G. (2002). Uşak İli Ağızları. Ankara: TDK Yayınları.
• Güner, G. (2021). Karahanl Türkçesinde Fiil . Ankara: TDK Yayınları.
• Hacıeminoğlu, N. (2000). Kutb’un Husrev ü Şirin’i ve Dil Hususiyetleri. Ankara: TDK Yayınları.
• Hacıeminoğlu, N. (2015). Türk Dilinde Edatlar. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Halaçoğlu, Y. (2020). Anadolu’da Aşiretler, Cemaatler, Oymaklar (1453-1650) (C. I-VI). Ankara: Atayurt Yayınevi.
• Hamilton, J. R. (1998). İyi ve Kötü Prens Öyküsü. (V. Köken, Çev.) Ankara: TDK Yayınları.
• Hünerli, B. (2012a). Oğuz Grubu Türk Lehçelerinde Zarf-Fiiller. Doktora Tezi. Edirne: Trakya Üniversitesi.
• Hünerli, B. (2012b). Türkiye Türkçesi Ağızlarında “Keri (Geri)” Sözcüğünün Eskicil Bir Kullanımı. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 7(2), 597-604.
• Kabak, T. (2020). Kabak, T. Bamsı Beyrek Boyunun Trabzon Varyantı Bası Böyrek Üzerine Bir İnceleme. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 178 - 197.
• Karahan, L. (2011). Türkçede Söz Dizimi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Karamanlıoğlu, A. F. (1989). Gülistan Tercümesi (Seyf-i Sarâyi). Ankara: TDK Yayınları.
• Kâşgarlı Mahmud. (2015). Dîvânu Lugâti’t-Türk. (A. B. Ercilasun, ve Z. Akkoyunlu, Çev.) Ankara: TDK Yayınları. Kaya, D. (1974 [1975], Aralık). Beyböyrek’in Acıyurt Köyü Varyantı. Sivas Folkloru(23), 19-22.
• Komisyon. (2009). Tarama Sözlüğü (C. III, E-İ). (Ö. Aksoy, ve D. Dilçin, Çev.) Ankara: TDK Yayınları.
• Korkmaz, Z. (1971). Anadolu Ağızlarının Etnik Yapıyla İlişkisi Sorunu. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 21-32. Korkmaz, Z. (2007). Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi). Ankara: TDK Yayınları.
• Kowalski, T. (1913-1936). Turks (Ottoman-Turkish Dialects). E.J. Brill’s First Encyclopaedia of Islam (s. 920-938). BRILL .
• Kök, A. (2004). Karahanlı Türkçesi Satır-arası Kur’an Tercümesi (TİEM 73 1v-235v/2), Giriş-İnceleme-Metin-Dizin. Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Küçük, S. (2014). Kitâb- Güzîde . İstanbul : Kesit Yayınları.
• Li, Y.-S. (2004). Türk Diilerinde Sontakılar. İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
• Memişoğlu, R. (1992). Balböğrek. İçel Kültürü(20, 22, 23), 29-31; 19-22; 19-22.
• Okuşluk Şenesen, R. (2000). Hatay/Hassa’da Hikayecilik Geleneği ve Halk Hikayeleri İncelemeleri: Bağ Böyrek Rivayeti. Motif Akademi, 3(5), 23-56.
• Onur, S. (2022). Harezm Türkçesi Fal Kitabı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Özkan, İ. (1995). Türkmenistan’dan Derlenmiş Dede Korkut Boyları. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 263-314.
• Özkan, M. (1993). Gülistan Tercümesi (Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük). Ankara: TDK Yayınları.
• Sakaoğlu, S. (1998). Dede Korkut Kitabı, Aktarmalar (C. II). Konya: Selçuk Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Sakaoğlu, S. (1998). Dede Korkut Kitabı, İncelemeler-Derlemeler (C. I). Konya: Selçuk Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Salan, E. (2020). Eski Anadolu Türkçesinde Sınırlama Yapıları. Ankara: TDK Yayınları.
• Şimşek, E. (2000). Bey Böyrek Hikâyesinin Türk Dil Kurumu’nda Bulunan Yazma Nüshası Üzerine. A. K. Birgül ve A. Ş. Canpolat (Dü.), Uluslararası Dede Korkut Bilgi Şöleni Bildirileri (19-21 Ekim 1999) (s. 321-333). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Şirin, H. (2016). Eski Türk Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. Ankara: TDK Yayınları.
• Tekin, T. (2003). Orhon Yazıtları Grameri. İstanbul: Türk Araştırmaları Dizisi.
• Tekin, T. (2013). Irk Bitig-Eski Uygurca Fal Kitabı. Ankara: TDK Yayınları.
• Tezcan, S. ve Zülfikar, H. (2004). Nehcü’l-Ferâdis I (Metin) II (Tıpkıbasım). Ankara: TDK Yayınları: 518.
• Tiken, K. (2004). Eski Türkiye Türkçesinde Edatlar, Bağlaçlar, Ünlemler ve Zarf-Fiiller. Ankara: TDK Yayınları.
• Timurtaş, F. K. (2005). Eski Türkiye Türkçesi (Gramer-Metin-Sözlük) (3 b.). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Toparlı, R. - vd. (1999). El-Kavânînü’l-Külliyye li-Zabti’lLügati’t-Türkiyye. Ankara: TDK Yayınları.
• Toparlı, R. – vd. (2000). Kitâb-ı Mecmū-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî. Ankara: TDK Yayınları.
• Toparlı, R. – vd. (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Tuncer, H. (1996). Türk Dilinde Zarf-Fiiller. Doktora Tezi. Edirne: Trakya Üniversitesi.
• Türk Dil Kurumu Sözlükleri. (2023, 1 26). Türk Dil Kurumu: https://sozluk.gov.tr/
• Türkay, C. (2001). Bakanlık Arşivi Belgeleri’ne Göre Osmanlı İmparatorluğu’nda Oymak, Aşiret ve Cemaatlar. İstanbul: İşaret Yayınları.
• Türkmen, F. (1994 [1988]). Dede Korkut Hikayelerinin Anadolu ve Rumelinde Yaşayan Kolları. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 36, 157-177.
• Uçar, E. (2012). Eski Türkçe –gInçA Zarf Fiil Ekinin Kökeni Üzerine. Gazi Türkiyat, (11), 47-52.
• Ünal, Ö. N. (2022). Bamsı Beyrek Boyunun Bursa/İnegöl Varyantı Bey Böyrek ve Akkavak Kızı Hikâyesinin Derlenmesi ve İncelenmesi. Çeşm-i Cihan: Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları E - Dergisi, 8(2), 73-87.
• Üşenmez, E. (2013). Türkçe İlk Kur’ân Tercümelerinden Özbekistan Nüshası. Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük-Ekler Dizini-Tıpkıbasım. İstanbul: Akademik Kitaplar.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen (Altuigurisch - Deutsch – Türkisch), Eski Uygurcanın El Sözlüğü (Eski Uygurca – Almanca – Türkçe). Deutschland: Herausgegeben von der Akademie der Wissenschaften zu Göttingen.
• Yalçın, S. K. (2016). ‘Geri’ Sözcüğünün Etimolojisi Üzerine Bir Değerlendirme. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi(56), 767-774 .
• Yavuz, O. (2006). Anadolu Türkçesiyle Yapılan En Eski Tezkiretü’l-Evliya Tercümesi ve Dil Özellikleri (İnceleme-Gramer-Metin). Konya: Tablet Kitabevi .
• Yavuzarslan, P. (2002). Mūsā bin Hācı Hüseyin el-İznikī Münebbihü’r-Rākīdin (Uyurları Uyandurucu) Giriş-İnceleme-Tenkitli Metin I. Ankara: TDK Yayınları.
• Yılar, Ö. (2000). Dede Korkut Kitabındaki Bamsı Beyrek ile Anadolu’da Anlatılan Bey Böyrek Hikayeleri ve Masalları Üzerine Motif Bakımından Bir Karşılaştırma Denemesi. Milli Folklor , 12(48), 43-47.
• Yıldırım, F. (2009). Anadolu Ağızlarında Sınırlama Gösteren Yapılar. Workshop on Turkish Dialects II (18-19 Novembe 2005). 19, s. 185-221. Orient-Institut, Türk Dilleri Araştırmaları.
• Yüce, B. (1995). Bâbür Dîvânı. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları