Military Ilmihals as a Genre of Ilmihal Literature: Ottoman End Era and Early Republican Era

Yıl 2023, Sayı: 12, 715 - 732, 26.09.2023

Mahsum Aslan

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1342390

Öz

Ilmihal is the general term for handbook-style works written to assist Muslims in learning fundamental religious knowledge. Ilmihals typically cover essential information related to beliefs, worship, transactions, ethics, and the life of the Prophet Muhammad. Depending on their length, these works are classified as comprehensive, concise, or pocket-sized ilmihals. Generally, ilmihals are written to address broad audiences. However, in some cases, they are tailored to specific groups or individuals. One such category is military ilmihals, which can be considered a specialized type of ilmihal written for a particular profession. The emergence of this genre, military ilmihals, in the Ottoman period can be attributed to the gradual decline in the close relationship between members of the military and religious scholars, especially during the later years of the Ottoman Empire. In the early stages of the Ottoman state, particularly with the formation of a regular army, soldiers were known to possess a certain level of knowledge, both in terms of religious scholarship and piety. However, the changes implemented in the Ottoman military structure over time led to a weakening of the ties between these two groups. The weakening of these connections prompted the idea of producing military ilmihals to reestablish the relationship, particularly with the aim of assisting soldiers in fulfilling their religious duties, maintaining high morale during warfare, and providing them with spiritual support. While initially, individuals wrote military ilmihals for these purposes, later in the Republic period, the state itself began to request and commission the production of these works. In addition to the creation of military ilmihals, the Ottoman military also organized religious classes for soldiers and conducted various competitions related to religious knowledge. This study aims to identify and provide descriptive information about military ilmihals written in both Ottoman Turkish and Turkish. It emphasizes their significance within the context of the jurisprudential literature. The research reveals that no military ilmihal has been written for an extended period until recent times, highlighting the evolution of this genre over the years.

Anahtar Kelimeler

Islamic law, ilmihal, military ilmihals, Ottoman, Republic.

Bir İlmihal Yazım Türü Olarak Askerî İlmihaller: Osmanlı Son Dönemi ve Cumhuriyet Erken Dönemi

Öz

İlmihal, Müslümanların temel dinî bilgileri öğrenmelerine yardımcı olması amacıyla yazılan el kitabı şeklindeki eserlerin genel adıdır. Günlük hayatta kişinin ihtiyaç duyduğu dinî bilgileri toplayan ilmihaller genel olarak inanç, ibadet, muamelât, ahlâk ve siyer gibi konulara dair temel bilgileri içermektedir. Bu eserler hacimlerine göre tam, muhtasar ve cep ilmihalleri şeklinde tasnif edilmişlerdir. Genel olarak ilmihaller geniş halk kitlelerine hitap edecek şekilde kaleme alınmıştır. Ancak bazı durumlarda bir zümreye veya belli kişilere yönelik olarak yazıldığı da görülmektedir. Belli bir zümreye veya bir meslek erbabına yönelik yazılan ilmihallerden biri askerî ilmihallerdir. Osmanlı döneminde ortaya çıkan askerî ilmihaller belli bir meslek erbabına yönelik yazılmış özel bir ilmihal türü olarak kabul edilebilir. Bu türün ortaya çıkmasındaki en önemli etken Osmanlı Devleti’nin ilk ve orta dönemlerinde ordu mensuplarıyla din adamları arasında sıkı bir ilişkinin sonradan zayıflamasıdır. Şöyle ki Osmanlı’nın erken dönemlerinde -özellikle düzenli ordu şeklindeki- askerlerin gerek ilmî düzeyde gerekse dindarlık düzeyinde belli bir bilgi seviyesine sahip oldukları bilinmektedir. Osmanlı Devleti’nin orduda yaptığı değişiklikler devletin son yıllarında bu iki zümre arasındaki münasebetin zamanla zayıflamasına neden olmuştur. Zamanla kopma noktasına gelen söz konusu ilişkilerin tekrar kurulması, özellikle de askerlerin ibadetlerini yerine getirmeleri, savaşta morallerinin yüksek tutulması ve onlara mânevi destek sağlanması amacıyla askerî ilmihal yazma fikri ortaya çıkmıştır. Osmanlı döneminde bu amaçlarla münferit olarak yazılmaya başlanan bu ilmihaller, Cumhuriyet döneminde bizzat devlet tarafından yazılması talep edilmiştir. Bunun yanı sıra askerlere din dersleri verilmiş ve bu çerçevede çeşitli yarışmalar düzenlenmiştir. Bu çalışmada, Osmanlıca ve Türkçe kaleme alınmış askerî ilmihaller tespit edilmiştir. Tespit edilen ilmihaller hakkında tanıtıcı ve tasvir edici bilgiler verilmiş, fıkıh literatürü açısından önemi belirtilerek değerlendirilmeye çalışılmıştır. Bu çalışma ile askerî ilmihaller hakkında toplu bir bilgi sunulmuş ve yakın döneme kadar uzun bir müddet boyunca bu türe dair bir ilmihalin yazılmadığı tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslam hukuku, ilmihal, askerî ilmihaller, Osmanlı, Cumhuriyet.

Kaynakça

• Akçura, Y. (1928). Türk Yılı. İstanbul: Türk Ocağı Yayınları.
• Akseki, A. H. (1944). Askere Din Kitabı. Ankara: Diyanet İşleri Reisliği.
• Akseki, A. H. (1928). Köylüye Din Dersleri. Amedi Matbaası.
• Arpaguş, H. K. (2002). Bir Telif Türü Olarak İlmihal Tarihî Geçmişi ve Fonksiyonu. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 22(1), 25-56.
• Arpaguş, H. K. (2000). İlmihal. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 22, s. 139-141). İstanbul: TDV Yayınları.
• Aslan, A. (2019). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Maneviyat-ı Askeriyye Kitapları. İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Arıkan, Ö. (2019). Atatürk Dönemi’nde Türk Silahlı Kuvvetleri’nde Din Eğitimine Bir Örnek; Aksekili Ahmet Hamdi’nin “Askere Din Dersleri” Adlı Eserinin Değerlendirilmesi. 9. Uluslararası Atatürk Kongresi, 1797-1822.
• Aynacı, M. (2009). Osmanlı Kuruluş Dönemi Türkçe İlmihal Eserleri Çerçevesinde İlmihallerin Fıkhî Yönden Değerlendirilmesi. Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Beydilli, K. (2013). Osmanlı’da İmamlar ve Bir İmamın Günlüğü. İstanbul: Yitik Hazine Yayınları.
• Bursalı Mehmed Tahir (1972). Osmanlı Müellifleri (haz. Ali Fikri Yavuz ve İsmail Özen). İstanbul: Meral Yayınevi.
• Cerrah, N. İ. (2010). Son Dönem Osmanlı İlmihallerinden Vesîletü’n-Necât. Musahahah Dürr-i Yektâ ve İlmihal’in Değerlendirme ve Latinizesi. Yüksek Lisans Tezi. Sakarya: Sakarya Üniv.
• Dığıroğlu, F. (2018). II. Abdülhamid Döneminde Dinî Yayıncılık: İslâmî Metinleri Kim Üretir? -II. Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 54(54), 1-44.
• Eliaçık M. (2010). Şemsi Paşa’nın Manzum ve Muhtasar Vikayetü’r-Rivaye Tercümesi. Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, 2, 16-49.
• Erdemir, L. ve Akın, A. (2015). Çanakkale Muharebeleri’nde Bir Tabur İmamı: Mustafa Memduh (Özaktaş) Efendi. Yeni Türkiye Dergisi Çanakkale Özel Sayısı, 21(65), 830-838.
• Ergin, O. (1937). Muallim M. Cevdet’in Hayatı Eserleri ve Kütüphanesi. İstanbul: Bozkurt Basımevi.
• Eser, G. (2012). Türkiye’de Modern Bilimlerin Eğitiminde Mekteb-i Harbiye Örneği. Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 8(2), 99-114.
• Fâik, M. (1324). Askerin Ahlâk ve Evsâfı. İstanbul: Kitabhâne-i İslâm ve Askerî.
• Fenârî, Muhammed b. Hamza (1427/2006). Fusûlu’l-bedâi’ fî usûli’ş-şerâi’ (thk. Muhammed Hüseyn Muhammed Hasan İsmail). Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye.
• Güman, O (2014). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e İlmihal Literatürü (1839-1922). Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi. 12(23), 167-211.
• Gündoğdu, R. K. (2017). Ahmed Akseki ve Din Dersleri Serencâmı. Ahmed Hamdi Akseki Sempozyumu, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Hakkı, H (1914). Osmanlı Efradının Takviye-i Maneviyatı. İstanbul: Reşadiye Matbaası.
• İbn Emiri’l-Hâc, Ebû Abullah Şemseddîn Muhammed b. Muhammed (1403/1983). et-Takrîr ve’t-Tahbîr. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye.
• İbn Mâce, Ebû ʿAbdillâh b Yezîd el-Kazvînî (1972). Sünen-i İbn Mâce, thk. Muhammed Fuʾâd b. ʿAbdilbâkî. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-ʿArabiyye/İsa el-Bâbî el-Halebî.
• İnam, A. (2017). Türk Ordusunda İmamlık Müessesi ve Çanakkale Muharebelerindeki Mânevî Rolü, Uluslararası Soyal ve Beşerî Bilimler Dergisi, 1/2.
• Kahraman, A. (2014). Cumhuriyet Dönemi İlmihalleri: Fıkıh ve Toplumsal İhtiyaç Bakımından Bir Değerlendirme, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 12(24), 147-172.
• Kara, İ. (2007). Cumhuriyet Devrinde ‘Askere Din Dersleri’ İyi Asker İyi Müslüman, İyi Müslüman İyi Asker Olur, Toplumsal Tarih, No: 166.
• Memduhoğlu, A. (2016). İlmihâl Edebiyatının Tarihi Serencâmı. EKEV Akademi Dergisi-Sosyal Bilimler, 20(66), 21-49.
• Muallim Cevdet (1928). Askerî Dîn Dersleri. İstanbul: Yeni Matbaa.
• Okumuş, N. K. (2015). İlmihâl Dindarlığının Ahlâk Algısı Ya Da “Ahlâklı İnsan Tasavvurumuzun Geleneksel Kaynakları Üzerine Bazı Tespitler. e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, 7(2), 234-276.
• Özdirek, R. (2016). Evliyaefendizâde Ahmed Ziyaeddin Efendi ve Hülâsatül-Efkâr İsimli Usûl-i Fıkıh Eseri. III. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu “Kastamonu’da İlmî Hayat ve Kastamonu Âlimleri. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi, 06-08 Mayıs.
• Özkan, M. (2016). Osmanlı’da İlmihal Geleneği: Kadızâde Mehmed Efendi ve “Risâle-İ Kadızâde” Adlı Çalışması. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, 27, 553-574.
• Şâkir Paşa, M. (1322). Müslüman Nefer. İstanbul: Asır Matbaası.
• Yazıcı, Ö. (2015). Millî Mücadele Dönemi Yerel Basınına Bir Örnek: Köy Hocası Mecmuası. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Ens. Dergisi, 12(31), 296-308.
• Ziyâeddin, Y. (1325). Lübbü’l-elbâb bi’l kavli’s-sevâb. İstanbul: Matbaa-i Bahriyye.
• Ziyâeddin, A (1317). Vesîletü’n-necât. İstanbul: Şirket-i Mürettibiye Matbaası.