Kazak Türkçesinde “Aqıl” Sözcüğü Üzerine Bir Söz Varlığı İncelemesi

Yıl 2023, Sayı: Özel Sayı 1 (Cumhuriyetin 100. Yılına), 154 - 192, 27.10.2023

Esra Yavuz Acar , Sinan Dinç

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1356489

Öz

Bir toplumun kültürü ve dünya görüşü, dilinde yansımalarını bulur. Dil hem kültürü yansıtır hem ondan etkilenir hem de ona göre şekillenir. En geniş anlamıyla kültür, bir halkın tarihsel ve kültürel geçmişini, hayata yaklaşımını, yaşama ve düşünme biçimini içerdiği için bir halkın sembolik temsili niteliğindedir. Bir toplumun dilinin ve kültürünün gelişmiş olması ise sözvarlığının genişliğiyle doğru orantılıdır. Çünkü söz varlığı bir toplumun maddi ve manevi kültür mirasını içerisinde barındırması, yani dil ve kültürden beslenerek ortaya çıkması sebebiyle o toplumun kodlarını içinde barındırır. Bu yüzden bir toplumun söz varlığını gözler önüne sermek dil ve kültür açısından büyük önem arz etmektedir. Toplumun öncelikleri, değer verdiği ve kültüründe önemi olan kavramlar, diğer kavramlara nazaran daha fazla terimsel karşılıklara sahiptir. Bu çalışmanın konusu olan “aqıl” sözcüğü de kullanım alanının genişliğiyle Kazak toplumunun akla verdiği önemi ortaya koymaktadır. Çalışmada, Kazak Türkçesinde “aqıl” sözcüğünden türemiş sözcükler (isim, sıfat ve fiiller), “aqıl” sözcüğünden türemiş sözcüklerin eş anlamlıları, “aqıl” sözcüğüyle yapılmış ikilemeler, deyimler, atasözleri ve bilmeceler olmak üzere akıl ile ilgili söz varlığı ayrıntılı bir şekilde ele alındı ve böylelikle Arapçadan Kazak Türkçesine girmiş bir sözcüğün dilde nasıl bir gelişim gösterdiği gözler önüne serilmeye çalışıldı.

Anahtar Kelimeler

Kazak Türkçesi, söz varlığı, halk edebiyatı, kültür, akıl.

A Vocabulary Study on the Word “Aqıl” in Kazakh Turkish

Öz

The culture and worldview of society find their reflection in its language. Language reflects the culture, is influenced by it, and, is shaped accordingly. In its broadest sense, culture is the symbolic representation of a people as it includes the historical and cultural background of a people, its approach to life, its and way of living and thinking. The development of a society's language and culture is directly proportional to the breadth of its vocabulary. Because vocabulary contains the material and spiritual cultural heritage of a society, that is, it contains the codes of that society because it emerges by feeding on language and culture. Therefore, revealing the presence of a society's vocabulary is of great importance both in terms of language and culture. The priorities of the society, the concepts that it values, and that have importance in its culture have more terminological equivalents than other concepts. The word “aqıl”, which is the subject of this study, reveals the importance that Kazakh society attaches to reason with its wide range of uses. In the study, words derived from the word “aqıl” in Kazakh Turkish (nouns, adjectives, and verbs), synonyms of words derived from the word “aqıl”; reduplications, idioms, proverbs, and riddles made with the word “aqıl” were discussed in detail and thus, it was tried to reveal how developed in that language of a word entered from Arabic to Kazakh Turkish.

Anahtar Kelimeler

Kazakh Turkish, vocabulary, folk literature, culture, wisdom.

Kaynakça

• Aksan, D. (2004). Türkçenin Söz Varlığı. Ankara: Engin Yayınevi.
• Bektayev, Q. (2007). Qazaqşa-Orısşa Sözdik. Almatı: Altın Qazına Baspası.
• Bolay, S. H. (1989). Akıl. TDV İslam Ansiklopedisi (ss. 238-242). İstanbul: TDV Yayınları.
• Brown, H. D. (1994). Principles of Language Learning and Teaching. 4th edition. New York: Pearson Longman Publishing.
• Donalds, J. (1874). Chambers’s Etymological Dictionary of the English Language. London and Edinburg: W. & R. Chambers.
• Günay, V. D. (2018). Sözcükbilime Giriş. İstanbul: Papatya Yayıncılık Eğitim.
• Isqaqov, A. (Red.) (2011). Abay Tili Sözdigi. Almatı: Öner Baspası.
• Januzaqov, T. ve Esbaeva Q. (1988). Qazaq Esimderi (Anıqtama Sözdik). Almatı: Ğılım Baspası.
• Januzaqov, T. (2008). Qazaq Tiliniñ Tüsindirme Sözdigi, Almatı: Dayk-Press.
• Jiang, W. (2000). The Relationship between Culture and Language. ELT Journal, 54(4), 328-334.
• Keñesbayev, I. (2007). Qazaq Tiliniñ Frazeologiyalıq Sözdigi. Almatı: QazAqparat Baspası.
• Koç, K., Bayniyazov, A. ve Başkapan, V. (2003). Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Qaliyev, B. (2014). Qazaq Tiliniñ Tüsindirme Sözdigi, Almatı: Memlekettik Tildi Damıtuw İnstitutı.
• Qasqabasov, S. A. (Red.) (2010/1). Babalar Sözi, s. Jumbaqtar. Tom 64. Astana: Foliant Baspası.
• Qasqabasov, S. A. (Red.) (2010/2). Babalar Sözi, s. Qazaq Maqal-Mätelderi. Tom 65. Astana: Foliant Baspası.
• Qasqabasov, S. A. (Red.) (2010/3). Babalar Sözi, s. Qazaq Maqal-Mätelderi. Tom 66. Astana: Foliant Baspası.
• Qasqabasov, S. A. (Red.) (2011/1). Babalar Sözi, s. Qazaq Maqal-Mätelderi. Tom 67. Astana: Foliant Baspası.
• Qasqabasov, S. A. (Red.) (2011/2). Babalar Sözi, s. Qazaq Maqal-Mätelderi. Tom 68. Astana: Foliant Baspası.
• Qasqabasov, S. A. (Red.) (2011/3). Babalar Sözi, s. Qazaq Maqal-Mätelderi. Tom 69. Astana: Foliant Baspası.
• Qasqabasov, S. A. (Red.) (2011/4). Babalar Sözi, s. Balalar Folk’lorı. Tom 72. Astana: Foliant Baspası.
• Muxtar, Q.-M. (Ed.) (2013). Qazaq Tiliniñ Birtomdıq Ülken Tüsindirme Sözdigi. Almatı: Däwir Baspası.
• Muxtar, Q.-M. (Ed.) (2006). Qazaq Ädebiy Tiliniñ Sözdigi. C. 1, Almatı: Arıs Baspası.
• Muxtar, Q.-M. (Ed.) (2006). Qazaq Ädebiy Tiliniñ Sözdigi. C. 2, Almatı: Arıs Baspası.
• Sızdıqova, R. (Red.) (1988). Qazaq Tiliniñ Orfografiyalık Sözdigi. Almatı: Qazaqstan Baspası. sözdik.kz (Kazahsko-Russkiy Slovar’)
• Tasmağambet, İ. N. (Ed.) (2005). Qazaq Tiliniñ Aymaqtıq Sözdigi. Almatı: Arıs Baspası