Osmanlı Dönemi Arap Edebiyatı Seyahatnamelerinde İstanbul

Yıl 2023, Sayı: Özel Sayı 1 (Cumhuriyetin 100. Yılına), 702 - 714, 27.10.2023

İbrahim Ünalan

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1372829

Öz

İstanbul Osmanlı Devleti’nin siyasi, idari ve kültür başkenti olduktan sonra Osmanlı’nın Arap vilayetlerinde yaşayan milletler, resmî işlerini yapabilmek veya devlet yöneticileriyle görüşmek için sık sık İstanbul’a ziyaretler gerçekleştirmiştir. Osmanlı dönemine mensup Arap seyyahlar da çeşitli görevler veya görüşmeler için İstanbul’a seyahatler düzenlemişlerdir. Bu seyahatleri boyunca karşılaştıkları olumlu ve olumsuz durumları, yol güzergâhlarını, İstanbul’un tarihî ve doğal güzelliklerini seyahatnamelerinde anlatmışlardır. İstanbul her seyyah için ayrı bir şey ifade etmiş ve her seyyah İstanbul’a farklı bir gözle bakmıştır. Yüzyıllar boyunca tarihî ve doğal güzellikleriyle seyyahların merak duyduğu ve seyahatler düzenlediği bu şehir, Osman dönemi Arap seyyahlarını da etkilemiştir. Osmanlı dönemi seyyahlarından Bedruddîn el-Gazzî’nin el-Metâli‘u’l-Bedriyye fi’l-Menâzili’r-Rûmiyye, Muhibbuddîn el-Hamevî’nin Bevâdî’d-Dumû‘i’l-‘Andemiyye bi-Vâdî’d-Diyâri’r-Rûmiyye, Ali b. Muhammed Temgrûtî’nin en-Nefhatu’l-Miskiyye fi’s-Sifâreti’t-Turkiyye, Muhammed Kibrît’in Rihletu’ş-Şitâ ve’s-Sayf, Kutbuddîn Nehrevâlî’nin el-Fevâidu’s-Seniyye fi’r-Rihleti’l-Medeniyye ve’r-Rûmiyye, Muhammed Hâfızuddîn el-Kudsî’nin İsfâru’l-Esfâr ve Ebkâru’l-Efkâr, İbrâhîm b. Abdirrahmân el-Hıyârî’nin Tuhfetu’l-Udebâ ve Selvetu’l-Gurabâ ve el-Âlûsî’nin Neşvetü’ş-Şemûl fi’s-Seferi ilâ İslâmbûl, Neşvetu’l-Mudâm fi’l-‘Avdi ilâ Dâri’s-Selâm ve Garâibu’l-İğtirâb ve Nüzhetü’l-Elbâb fi’z-Zehâbi ve’l-İkâmeti ve’l-İyâb isimli seyahatnameleri İstanbul hakkında çeşitli bilgiler içermektedir. Bu çalışmada seyyahların söz konusu seyahatnamelerindeki İstanbul gezilerinden, İstanbul’da yaşadıkları olaylardan ve İstanbul’a dair izlenimlerden söz edilecektir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Dönemi, İstanbul, seyahatname, seyyah.

İstanbul in Ottoman Period Arap Literature Travelogues

Öz

After Istanbul became the political, administrative and cultural capital of the Ottoman Empire, the nations living in the Arab provinces of the Ottoman Empire made frequent visits to Istanbul to do their official business or to meet with state administrators. Arab travelers of the Ottoman period also organized trips to Istanbul for various tasks or negotiations. They described the positive and negative situations they encountered during these trips, their road routes, the historical and natural beauties of Istanbul in their travelogues. Istanbul has meant something different for every traveler, and every traveler has looked at Istanbul from a different perspective. This city, where travelers have been curious and organizing trips for centuries, has also influenced Arab travelers of the Ottoman period with its historical and natural beauties. The travelogues of some of these travelers of the Ottoman period like al-Metali'u'l-Bedriyya fi'l-Menazili’r Rumiyya of Bedruddin al-Gazzi, Al-Muhabbuddin al-Hamawi's Bevadi’d-Dumu‘i’l-‘Andemiyye bi-Vadi’d-Diyari’r-Rumiyye, Ali B. Muhammad Temgrûti’s en Nefhatu'l-Miskiyye fi’s-Sifâreti’t-Turkiyye, Muhammed Kibrît’s Rihletu’ş-Şitâ ve’s-Sayf, Kutbuddin Nehrevali’s Al-Fevaidü's-Seniyye fi’r-Rihleti’l-Medeniyye ve’r-Rûmiyye, Muhammad Hafizuddin Al-Kudsi’s İsfaru'l-Esfar and Ebkaru'l-Efkar, İbraham b. Abdirrahman al-Hiyari's Tuhfetu'l-Udeba and Selvetu'l-Guraba and el-Âlûsî’nin Neşvetü’ş-Şemûl fi’s-Seferi ilâ İslâmbûl, Neşvetu’l-Mudâm fi’l-‘Avdi ilâ Dâri’s-Selâm ve Garâibu’l-İğtirâb and Nüzhetü’l-Elbâb fi’z-Zehâbi ve’l-İkâmeti ve’l-İyâb contains various information about Istanbul. In this study, the impressions of these travelers about Istanbul from their trips to Istanbul, the events they experienced in Istanbul and Istanbul in these travelogues will be discussed.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Period, Istanbul, travelogue, traveler.

Kaynakça

• Ahmed Muhtâr Ömer. (2008). Mu‘cemu’l-Lugati’l-‘Arabiyyeti’l-Mu‘âsıra I, Kahire: ‘Âlemu’l-Kutub.
• Ali Temgrûtî, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed. (2007). en-Nefhatu’l-Miskiyye fi’s-Sefâreti’t-Turkiyye, Tah. Muhammed es-Salihi, Ebu Dabi: Dâru’s-Suveydî.
• el-Âlûsî, Ebu’s-Senâ Şihâbuddîn Mahmûd b. Abdillâh b. Mahmûd el-Hüseynî. (1876). Neşvetü’ş-şemûl fi’s-seferi ilâ İslâmbûl, Bağdat: Matbaat Vilâyet.
• el-Âlûsî, Ebu’s-Senâ Şihâbuddîn Mahmûd b. Abdillâh b. Mahmûd el-Hüseynî. (1876). Neşvetu’l-Mudâm fi’l-‘Avdi ilâ Dâri’s-Selâm, Bağdat: Matbaat Vilâyet.
• el-Âlûsî, Ebu’s-Senâ Şihâbuddîn Mahmûd b. Abdillâh b. Mahmûd el-Hüseynî. (1909). Garâibu’l-İğtirâb ve Nüzhetü’l-Elbâb fi’z-Zehâbi ve’l-İkâmeti ve’l-İyâb, Bağdat: Matbaatu’ş-Şâbender.
• Ayverdi, İ. (2010). Misalli Büyük Türkçe Sözlük. İstanbul: Kubbealtı Lugatı.
• Demirayak, K. (2015). Arap Edebiyatı Tarihi Osmanlı Dönemi (Mısır ve Bilâdu’ş-Şam Bölgesi) (922-1217/516-1802). Erzurum: Fenomen Yayınları.
• Devellioğlu, F. (1993). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları.
• Ekrem Kâmil. (1937). Hicri Onuncu-Milâdi On Altıncı Asırda Yurdumuzda Dolaşan Arap Seyyahlarından Gazzi-Mekki Seyahatnamesi. Tarih Semineri Dergisi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 5-90.
• Elger, R. (2015). (XVI-XVIII. Yüzyıllar) Müslüman Arap Edebiyatında İstanbul. Büyük İstanbul Tarihi. Çev. Öykü Özer. İstanbul: Mas Matbaacılık, 204-304.
• Fuad Kandil. (2002). Edebu’r-Rihle. Kahire: Mektebetu Dâr’il-Arabiyye.
• el-Gazzî, Bedruddîn Muhammed el-Âmirî ed-Dimaşkî. (2004). el-Metâli‘u’l-Bedriyye fi’l-Menâzili’r-Rûmiyye. Ebu Dabi, BAE: Dâru’s-Suveydî lin-Neşr ve’t-Tevzi‘.
• el Hafâcî, Şehâbuddîn Ahmed b. Muhammed. (1386/1967). Reyhânetu’l-Elibbâ ve Zehratu’l-Hayâti’d-Dunya. (Neş. Abdulfettah Muhammed el-Hulv), Kahire: y.e.y.
• el-Hamevî, Muhibbuddîn. (1993). Hâdî’l-Ez‘âni’n-Necdiyye ilâ’d-Diyâri’l-Mısriyye. Ürdün: Mu’te Üniversitesi.
• Harekât, İ. (1999). İbn Osman el-Miknâsî. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 20. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 237-238.
• el-Hıyârî, İbrahim. (1979). Tuhfetu’l-Udebâ’ ve Selvetu’l-Gurabâ’. (Tah. Racâ’ Mahmûd es-Sâmerâî), Silsiletu Kutubi’t-Turâs, el-Cumhûriyyetu’l-‘Irâkî Vizâretu’s-Sekâfe ve’l-‘İlâm. Bağdat: Dâru’r-Reşîd li’n-Neşr, Dâru’l-Hurriye li’t-tıbâ‘a.
• el-İsfahânî, Ebu’l-Kâsım Hüseyn b. Muhammed b. er-Râgıb. (1994). el-Mufredât fî Garîbi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-Kalem.
• Karslı, İ. (2013). Yeni Sözlük: Arapça – Türkçe. İstanbul: Ensar Neşriyat.
• Küçükaşçı, M. S. (2013). İki Arap Âlimin Gözünden XV. Yüzyılda İstanbul. 29 Mayıs - 1 Haziran 2013 Osmanlı İstanbul’u Sempozyumu, İstanbul.
• el-Mevâfî, Nasır Abdurrazık. (1995). er-Rihle fi’l-Edebi’l-Arabî. Kahire: Camiatu Kahire.
• Muhammed Kibrît. (1385/1965). Rihletu’ş-Şitâ ve’s-Sayf. (Tah. Muhammed Sa‘îd et-Tantâvî), Beyrut: el-Mektebe el-İslâmî li’t-Tıbâ‘a ve’n-Neşr.
• Muslu, R. (2005). Mustafa Kemâleddin Bekrî ve Tasavvufî Görüşleri. İstanbul: Erkam Yayınları.
• Mutçalı S. (2012). Arapça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Dağarcık Yayınları.
• Sapan, S. (2018). Suriyeli Âlim Ebü’l-Fazl el-Muhibbî’nin 1574 Yılında İstanbul Seyahati. V. Uluslararası Osmanlı İstanbul’u Sempozyumu Bildirileri 19-21 Mayıs 2017. (Ed. Feridun M. Emecen, vd.), İstanbul: 29 Mayıs Üniversitesi Yayınları.
• Şaban, İ. (2011). Ebu’s-Senâ’ El-Âlûsî’nin İstanbul Seyahati ve İzlenimleri. İ.Ü. Şarkiyat Mecmuası, 19, s. 75-90.
• Tamdoğan Gözütok, Z. (2022). Mağribli Sefir Temgrûtî’nin 1589-1591 Yılları Arasındaki Seyahatinde İstanbul Notları. Harran İlahiyat Dergisi, 48, s. 87-110.
• Türkçe Sözlük 2. (1998). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Türkhan, A. (2021). Arap Seyahatnamelerinde Osmanlı İstanbul’u ve Türkler: İbrahim el-Hiyâri Seyahatnamesi. Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Uysal, S. F. (2019). Abdulğanî en-Nablusî ve “el-Hakikatu ve’l-Mecâz fî Rihleti Bilâdi’ş-Şâm ve Mısr ve’l-Hicâz” Adlı Seyahatnâmesi. Yüksek Lisans Tezi. Konya: Necmeddin Erbakan Üniversitesi.
• Ünalan, İ. (2021). Osmanlı Dönemi Arap Edebiyatında Seyahatname. Doktora Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• ez-Zeyyanî, Ebu’l-Kasım. (1967). et-Tercumânu’l-Kubrâ fî Ahbâri’l-Ma‘mûr Berren ve Bahran. Muhammediye