Ünlülerin ve Ünsüzlerin Harmonisine “Müstakil Uygunluğuna” Göre Türkçede Melodik Ses Uyumları

Yıl 2023, Sayı: 13, 807 - 826, 31.12.2023

Meriç Güven

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1393731

Öz

Ses uyumu, sesler arasında ortaya çıkan frekans denkliği ve uygunluğuna dayalı sessel bir olgu; eklemeli dillerin (agglutinative language) ses bilimsel yapısıyla ilgili bir içerik ve endolinguistik bir husustur. Melodi ise kelimedeki seslerin art arda gelmesiyle ortaya çıkan ses zarfındaki seslerin ölçülebilir boyutlarının bulunması ve bu boyutların birbirleriyle uyumlu olması durumudur. Sonra gelen sesin önce gelen sese fizyolojik-akustik uyması ve uzlaşması biçiminde gerçekleşen ses uyumları, Türkçe için tipoloji oluşturacak ve birbiriyle ilişkili sesleri aynı katman içinde fonolojik özelliklerine göre sınıflandırılacak bir “kanun” özelliği taşır. Ses uyumu sesler arasında birbirine uygun düşme “insicam”; ögeleri aynı cins olma “tecanüs”; tutarlılık ve bağdaşıklık gösterme “teellüf” ve akıcı olma “selaset” niteliklerini haizdir. Ses uyumunda seslerin doğal sınırlarını belirleyen fonolojik ölçütler, seslerin birbiri ile özümlenmesini, kelimelerin sentezinde kullanılmasını ve değişim gerçekleştirmesini sağlayan “tetikleyici ses” konumundaki ünlülerin formant frekanslarıdır. Sesler arasında titreşimi yüksek genlik ve düşük sıklık oluşturan frekanslar, seslerin harmonik değerlerini değiştirir. Etkilenen sesler harmonik değerin yüksekliğine bağlı olarak, tetikleyici ünlünün özelliği ile eşleşir ve ses uyumunu kolay ve güçlü şekilde gerçekleştirir. Pisagorik orantılardan biri olan ve matematikte sıklıkla kullanılan Harmonik Ortalama “HO”, ahenkli ortayı bulma ve tetikleyici ses konumundaki ünlülerin frekans değerlerinin sesler üzerindeki etkisini göstermede analiz işlemci olarak kullanılabilir. Kelimedeki seslerin hassas oranlarda birleştirilmesi ve etkilenen seslerin tetikleyici ünlünün özelliği ile eşleştirilmesine dayalı mevzii etüt formundaki bu çalışmada, sesler bağımlı ve bağımsız değişkenlerine göre ele alınıp ses uyumları ile ilgili grup teorisine ve analojik kaidelere göre değerlendirmeler yapılmıştır. Örneklemli uygulamalarda ses uyumunun kelimedeki seslerin formant frekans değerlerinin harmonik ortalaması ile uyumlu düştüğü ve uyumun tetikleyici sesin (ünlünün) formant frekans değerlerine yaklaşması nispetinde kuvvetli veya zayıf gerçekleştiği belirlenmiştir. Bunun yanında çalışmada kıyas ve analojiden ve grup teorisinden (simetrik kuramdan) yararlanarak Türkçedeki ses uyumları ile ilgili yeni tasnif denemesi yapılmış ses uyumları ile ilgili irdelemelerde bulunularak bilgi ve adlandırmalar gözden geçirilmiş ve terim tanım uyumsuzluğu taşıyan kullanımların doğru ve tutarlı biçimleri ortaya konmuştur. Çalışmada ara sözler, ara cümleler, terim karşılıkları ve vurgulanmak istenen bilgiler tırnak işareti içerisinde gösterilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Ses uyumları, harmonik ortalama, formant frekans, tetikleyici ünlü, simetri kuramı.

Melodic Sound Harmonies in Turkish According to the Harmony of Vowels and Consonants and Their “Detached Conformity”

Öz

Harmony of sounds is a vocal event and is based on the frequency equivalence and compatibility among sounds as a content and endo-linguistic issue associated with the phonological structure of agglutinative languages. Melody, on the other hand, is the phenomenon in which the sounds in the sound envelope occur as a result of the succession and concentration of the sounds in a word with measurable dimensions that are compatible with each other. Harmony of sounds, which occurs in the form of physiological-acoustic harmony and reconciliation of sounds, has the characteristic of a “law” that will create a typology for Turkish and classify the interrelated sounds in the same layer according to their phonological characteristics. Harmony of sounds has the qualities of having “insicam”, which means having harmony between sounds; “tecanüs”, which means having the elements of the same gender; “teellüf “, which means consistency and cohesion; and “selaset” which means fluency. Phonological Criteria, which determine the natural boundaries of sounds in harmony with sounds, are the formant frequencies of vowel letters, which are “triggering sounds” enabling sounds to be integrated, used in the synthesis of words, and change. The formant frequencies, which create high amplitude and low-frequency vibrations between sounds, change their harmonic values. Depending on the magnitude of the harmonic value, the affected sounds match the characteristics of the trigger sound (i.e., the vowel) and achieve sound harmony more easily and powerfully. The Harmonic Mean “HM”, which is one of the Pythagorean Proportions and is used in mathematics frequently, can be used as an analysis processor to identify the harmonious middle between sounds and show the effect of the frequency values of the vowels in the trigger sound position on the sounds. The sounds are discussed according to dependent and independent variables in the present study, which had the design of a local study based on combining the sounds in the word in precise ratios and matching the affected sounds with the characteristic of the triggering vowel, and evaluations are made according to the Group Theory and the Analogical Principles regarding sound harmony. It was determined in sample applications that sound harmony fell in line with the harmonic average of the formant frequency values of the sounds in a word, and the harmony was strong or weak as the trigger sound (i.e., the vowel) approached the formant frequency values. Also, a new classification attempt was made in the present study regarding the harmony of sounds in Turkish by making use of syllogism, analogy, and the Group Theory (i.e., the Symmetric Theory), the information and nomenclature were reviewed by evaluating the harmony of sounds, and the accurate and consistent forms of usages that had term-definition incompatibility were uncovered. In the study, intermediate words, intermediate sentences, term equivalents and the information to be emphasised are shown in quotation marks.

Anahtar Kelimeler

Harmony of sounds, harmonic mean, formant frequency, triggering vowel, symmetry theory.

Kaynakça

• Ahundov, A. (1984). Azәrbaycan Dilinin Fonetikası. Bakı: Maarif.
• Bingöl, A. (2001). İstidlâl. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, (C. 23, s. 323). İstanbul: TDV Yayınları.
• Coşkun, V. (2007). Standart Türkçede Ses Olaylarının Sebep-Sonuç İlişkisi Çerçevesinde Yeniden Sınıflandırılması. ICANAS Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi. 12.09.2007, Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Ankara: Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları, 347-367.
• Coşkun, V. (2016). Türkçenin Ses Bilgisi. İstanbul: Bilge-Kültür Sanat.
• Crystal, D. (2008). A Dictionary of Linguistics and Phonetics. Singapore: Blackwell Publishing. Demirçizade, E. (1960). Müasir Azərbaycan Dilinin Fonetikası. Bakı: Şerq-Qerb.
• Dilaçar, A. (1971). Gramer Tanımı, Adı, Kapsamı, Türleri, Yöntemi, Eğitimdeki Yeri ve Tarihçesi. Belleten, 19, 83-145.
• Doğrucan, A. ve Doğrucan, M. F. (2019). Felsefe ve Bilim Açısından Türkçe. Türk Dünyası Araştırmaları, 122(241), 445-458.
• Durmuş, İ. (2011). Tenafür. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 40, s. 439-441). İstanbul: TDV Yayınları.
• Efe, K. (2020). Medeniyet Dili Olarak Türkçe Kitabının Değerlendirilmesi Türkçe-Felsefe İlişkisi. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 125, 221-246.
• Ercilasun, A. vd. (2009). Türk Dili ve Kompozisyon-Türkçede Sesler. Bursa: Ekin Yayınevi.
• Ergin, M. (1989). Dede Korkut Kitabı I Giriş-Metin-Faksimile. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ergin, M. (2002). Türk Dil Bilgisi. İstabul: Bayrak Yayıncılık.
• Gemalmaz, E. (1989). Uyum ve standart Türkiye Türkçesinde uyumlar. Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, (6), 1-45.
• Gemalmaz, E. (1992). Türkçenin Morfo-Sentaktik Yapısının Fonolojisine Etkileri. Belleten, 40, 169-173.
• Gurbanov, A. (2019). Müasir Azerbaycan Edebi Dili. Bakı: Azerbaycan Milli Elmler Akademiyası.
• Göktepe, M. E. (2013). Dil ve Müziğin Karşılaştırılması. Sanat ve Tasarım Dergisi, 5(5), 84-103.
• Güven, M. (2015). Türkçedeki Ünlülerin Formant Frekans Değerleri ve Enkliz Ses Olayı. Turkish Studies, 10(16), 689-712.
• Karataş, N. (2021). Harf Frekansları ve Frekans Analizi. https://nurullahkaratas.medium.com/harf-frekanslar%C4%B1-ve-frekans-analizi-cc57cc7a990e, [Erişim tarihi: 3. Kasım 2023].
• Kılıç, M. A. (2011). Ağız Araştırmalarında Konuşma Seslerinin Fonetik Çözümleme Yöntemleriyle Belirlenmesi. 4. Uluslararası Türkiye Türkçesi Ağız Araştırmaları Çalıştayı, 27-29 Ekim 2011, Trakya Üniversitesi Balkan Araştırma Enstitüsü, Edirne: Bildiri Kitabı, 1-10.
• Kılıç, M. ve Erdem, M. (2008). Türkiye Türkçesindeki ‘Yumuşak g’ Ünsüzünün Fonetik Aalizi. VI. Uluslararası Türk Dili Kurultayı, 20-25 Ekim 2008, Türk Dil Kurumu, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2809- 2826.
• Kononov, A. N. (1956). Grammatika Sovremennogo Turetskogo Literatur- Nogo Yazıka. Leningrad: Akademiya Nauk SSSR İnstitut Vostokovedeniya.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Macit, M. (1996). Divan Şiirinde Ahenk Unsurları. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Öğmüş, H. (2010). Kur’ân Yorumunda Şiirin Yeri. İstanbul: İsam Yayınları.
• Recebli, E. (2006). Qedim Türk Yazısı Abidelerinin Dili. Bakı: Nurlan.
• Tekin, T. (1959). Grammatika Sovremennogo Turetskogo Literatur-Nogo Yazika, İnceleme. Belleten, 7, 331-378.
• Tepeli, Y. ve Arıcı, A. F. (2018). Türkiye Türkçesinde Ünlü-Ünsüz Uyumuna Uymayan Sözcükler Üzerine Bir İnceleme. Uluslararası Sosyal ve Eğitim Bilimleri Dergisi, 5(10), 249-262.
• Vardar, B. (2007). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Multilingual Yayınları
• Yetiş, K. (1988). Ahenk. Türkiye Diyanet vakfı İslâm Ansiklopedisi, (C. I, s. 516-517). İstanbul: TDV Yayınları. Bağlantılar
• Bağlantı 1: https://qadin.net/bizimdir/virtual_dersler/azerbaycan_dili/49383-fonetika-ahng-qanunu-heca.html, [Erişim tarihi: 30. 11. 2023].
• Bağlantı 2: https://bilsenbesergil.blogspot.com/p/abduktif-akl-yurutme-abductive-reasoning.html, [Erişim tarihi: 05. 11. 2023].
• Bağlantı 3: https://www.etimolojiturkce.com/kelime/tapu, [Erişim tarihi: 13. 11. 2023].