Bosna Kadısı Mevlânâ Gınâyî’nin (ö. 969/1562’den sonra) Mir’ât-ı Kâ’inât Adlı Eserinde Taşlar

Yıl 2023, Sayı: 13, 340 - 373, 31.12.2023

Ramazan Bardakçı , Öznur Aksakaloğlu

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1397817

Cited By: 1

Öz

Taşlar eski dönemler boyunca doğayı ve doğaya dair her unsuru tanımaya çalışan insanın hayatında önemli bir yere sahiptir. Öncelikle insanoğlu taşları bina, eşya ya da alet yapımında kullanarak barınma ve korunma ihtiyacını karşılamıştır. Zaman içerisinde insanların ve mekânların güzelliğini tamamlayacak bir süs eşyası, zenginlik ve statü sembolü olarak taşlara değer verilmiştir. Taşların canlılar için faydalı olduğuna dair bir inanış olması sebebiyle kimi zaman insan kimi zaman bitki veya hayvan hastalıklarına karşı çare aranırken taşların iyileştirici gücünden faydalanılmıştır. Tıbbi faydalarının yanında taşların büyülü ve mistik güçlere sahip oldukları da düşünülmüştür. Taşlar ile ilgili edinilen ilk bilgiler Antik çağlarda kaleme alınmıştır. Bu dönemlerde yazılan eserler 8. yüzyıldan itibaren Arapçaya tercüme edilerek İslami dönemdeki ilk örneklerini vermiştir. Konu ile ilgili ilk Türkçe eserler ise Orta Çağ İslam dünyasındaki eserlerin 15. yüzyıldaki çevirileri ile görülmeye başlanmıştır. Klasik Türk edebiyatı geleneği içerisinde taşlar hakkında müstakil eserler yazıldığı gibi kimi zaman da farklı konuları ele alan eserlerde taşlara ait bir bölüme yer verilmiştir. 16. yüzyılda Bosna Kadısı Mevlânâ Gınâyî (ö. 969/1562’den sonra) tarafından kaleme alınan Mir’ât-ı Kâ’inât adlı eserde de taşlara ait bilgileri içeren bir bölüm mevcuttur. Acâibü’l-mahlûkât türündeki ansiklopedik eserlerden biri olan Mir’ât-ı Kâ’inât, İzzeddin İbnü’l-Esîr’in (ö. 630/1233) Tuhfetü’l-Acâyib ve Turfetü’l-Garâyib adlı Arapça eserinin Türkçeye yapılmış bir tercümesidir.
Bu çalışmanın giriş bölümünde taşlar hakkında genel bilgiler ve yapılan çalışmalar aktarıldıktan sonra Mir’ât-ı Kâinât’ta yazıldığı devrin bilgi ve bilim anlayışına göre açıklanmış olan taşlar, bu taşların özellikleri ve hangi amaçla kullanıldıkları hakkında bilgi verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Bosna Kadısı Mevlânâ Gınâyî, Mir’ât-ı Kâ’inât, Acâyibü’l-Mahlûkât, Taşlar, Mineraloji.

Stones in the Work Mir’ât-ı Kâ’inât by Bosnian Kadi Mevlânâ Gınâyî (d. after 969/1562)

Öz

Stones, have an important place in the life of human beings who have been trying to recognize nature and every element of nature throughout ancient times. First of all, mankind met the need for shelter and protection by using stones in the construction of buildings, objects or tools. Over time stones were valued as an ornament to complemdeent the beauty of people and places, as a symbol of wealth and status. With the creation of a belief system about stones that is believed to be beneficial for living things, at times, people have sought remedies for diseases in plants or animals, relying on the healing power of stones. In addition to their medical benefits, stones were also thought to have magical and mystical powers. The first information about stones was written in ancient times. The works written in these periods were translated into Arabic starting from the 8th century and gave the first examples in the Islamic period. The first Turkish works on the subject began to be seen with the translations of works from the medieval Islamic world in the 15th century. Within the tradition of classical Turkish literature, separate works were written about stones, and sometimes a section on stones was included in works dealing with different subjects. In the 16th century, there is a section in the work titled "Mir’ât-ı Kâ’inât" written by the Bosnian Kadi Mevlânâ Gınâyî (d. after 969/1562) that contains information about stones. "Mir’ât-ı Kâ’inât" is an encyclopedic work in the genre of acâibü’l-mahlûkât and is a Turkish translation of the Arabic work "Tuhfetü’l-Acâyib ve Turfetü’l-Garâyib" by Izzeddin Ibn al-Asîr (d. 630/1233).
In this study, firstly, general information and studies on stones are given in the introduction section, and then information is given about the stones explained in Mir’ât-ı Kâinât according to the understanding of knowledge and science of the period in which it was written, the properties of these stones and the purposes for which they were used.

Anahtar Kelimeler

Bosnian Kadi Mevlânâ Gınâyî, Mir’ât-ı Kâ’inât, Acâyibü’l-Mahlûkât, Stones, Mineralogy.

Kaynakça

• Ak, M. (1997). Menâzırü’l-Avâlim (Metin). Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Aksoy, G. (2016). Aristoteles’e Atfedilen Kitâbu’l-Ahcâr Giriş-Çeviri-Değerlendirme. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi.
• Aksoy, G. (2018). Aristoteles’in Taşlar Kitabı; Kitâbu’l Ahcâr li-Aristâtâlîs (İnceleme-Arapça Metin-Çeviri-Yorum). İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları.
• Alper, Ö. M. (1999). İbn Sînâ. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 20, s. 319-322). İstanbul: TDV Yayınları.
• Argunşah, M. (1990). 15. Yüzyılda Yazılmış Tuhfe-i Murâdî İsimli Cevhernâmede Geçen Değerli Taşlarla İlgili Terimler. Türklük Araştırmaları Dergisi, 6, 1-20.
• Argunşah, M. (1999). Muhammed b. Mahmûd-ı Şirvânî Tuhfe-i Murâdî, İnceleme-Metin-Dizin. Ankara: TDK Yayınları.
• Âşık Mehmed (2007). Menâzırü’l-Avâlim, (3 Cilt), (haz. M. Ak). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ataç, A. ve Yıldırım, R. V. (2004). Osmanlı Hekimleri ve Dioskorides’in De Materia Medica’sı. OTAM, 15, 257-269.
• Balkır, A. (2001). Plinus’ta Metalurji. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Bardakçı, R. (2023). Tezkiretü’l-Acâyib ve Tercümetü’l-Garâyib (Eyyûb bin Halîl). Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü. http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/tezkiretu-l-acayib-ve-tercumetu-l-garayib-eyyub-bin-halil, [Erişim tarihi: 01.06.2023].
• Bardakçı, R. ve Aksakaloğlu, Ö. (2022). Bosna Kadısı Mevlânâ Gınâî (ö. 969/1561-1562’den sonra)’nin Acâyibü’l-Mahlûkât Türündeki Tercümesi “Mir’ât-ı Kâ’inât”. ESTAD, 5(3), 1516-1535.
• Bosna Kadısı Mevlânâ Gınâyî (t.y.). Mir’ât-ı Kâ’inât. Türkiye Büyük Millet Meclisi Kütüphanesi, El yazmaları, Nu. MT 492.
• Bosna Kadısı Mevlânâ Gınâyî (t.y.). Mir’ât-ı Kâ’inât. Berlin Devlet Kütüphanesi, El yazmaları, Nu. Ms. Or. Oct. 3663.
• Bozkurt, N. (2007). Nûbe. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 33, s. 222-223). İstanbul: TDV Yayınları.
• Bozkurt, N. (2011). Taş. TDV İslam Ansiklopedisi (C. 40, s. 140-142). İstanbul: TDV Yayınları.
• Çağrıcı, M. (2023). İbrâhim Hakkı Erzurûmî. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 21, s. 305-311). İstanbul: TDV Yayınları.
• Çelebioğlu, Â. (1989). Ahmed Bîcan. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 2, s. 49-51). İstanbul: TDV Yayınları.
• Demir, E. (2011). Hezârfen Hüseyin b. Ca’fer İstânköyî’nin “Lisânü’l-Etibbâ” Adlı Tıp Lügati Üzerinde Dil İncelemesi (İnceleme-Metin-Sözlük). Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Demir, R. ve Kılıç, M. (2003). Cevâhirnâmeler ve Osmanlılar Dönemi’nde Yazılmış İki Cevâhirnâme. OTAM, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 14(14), 1-64.
• Devellioğlu, F. (2003). Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lugat. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları.
• Ebu’r Reyhân Muhammed b. Ahmed Bîrûnî (2020). Kıymetli Taşlar ve Metaller Kitabı (Kitâbu’l Cemâhir fî Ma’rifeti’l-Cevâhir) (çev. E. S. Özcan). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Erdem, S. (1989). Akik. TDV İslam Ansiklopedisi (C. 2, s. 262-263). İstanbul: TDV Yayınları.
• Güncel Türkçe Sözlük. http://sozluk.gov.tr, [Erişim tarihi: 01.09.2023].
• İzgi, C. (1999). İbnü’l-Avvâm. TDV İslam Ansiklopedisi (C. 20, s. 524). İstanbul: TDV Yayınları.
• Kahya, E. (2001). El-Kânûn fi’t-tıb. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 24, s. 331-332). İstanbul: TDV Yayınları.
• Kaya, M. (2002). Kindî, Ya’kûb b. İshak. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 26, s. 41-58). Ankara: TDV Yayınları.
• Kaya, M. (2007). Râzî, Ebû Bekir. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 34 s. 479-485). İstanbul: TDV Yayınları.
• Kaya, M. (2011). Temîmî, Muhammed b. Ahmed. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 40, s. 423-424). İstanbul: TDV Yayınları.
• Kaya, M. C. (2013). Yuhannâ b. Mâseveyh. TDV İslam Ansiklopedisi (C. 43, s. 582). İstanbul: TDV Yayınları.
• Kırbıyık, K. (2012). Tîfâşî. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 41, s. 148-150). İstanbul: TDV Yayınları.
• Kırbıyık, M. (2007). Bazı XVI. Yüzyıl Divanlarında Kıymetli Taşlar. Selçuk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Edebiyat Dergisi, 18, 61-75.
• Kut, G. (1988). Acâibü’l-Mahlûkât. TDV İslam Ansiklopedisi (C. 1, s. 315-317). İstanbul: TDV Yayınları.
• Kutlar, F. S. (2002). Ahmed-i Bîcân’ın Manzum Cevâhir-nâme’si. İnsan Bilimleri Araştırmaları, 7(8), 59-68.
• Kutlar, F. S. (2005). Klasik Dönem Metinlerinde Değerli Taşlar ve Risale-i Cevahir-Name. Ankara: Öncü Kitap Yayınları.
• Murad, S. ve Ateş, B. (2018). Muhammed b. Garsü’d-dîn El-Halebî’nin Cevher-Nâme’si. Amasya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2(3), 97-116.
• Murad, S. (2019). Cevher-nâme-i Sultan Murâdî (İnceleme-Tenkitli Metin-Dizin-Tıpkıbasım). İstanbul: DBY Yayınları.
• Mütercim Âsım Efendi (2013). Kâmûsü’l-Muhit Tercümesi (haz. M. Koç ve E. Tanrıverdi). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Okumuş, N. (2010a). Şâbân-ı Şifâî. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 38, s. 207-208). İstanbul: TDV Yayınları.
• Okumuş, N. (2010b). Şirvânî, Muhammed b. Mahmûd. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 39, s. 206-208). İstanbul: TDV Yayınları.
• Onay, A. T. (2009). Açıklamalı Divan Şiiri Sözlüğü; Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı (ed. C. Kurnaz). İstanbul: H Yayınları.
• Örs, D. (2022). Kâşânî, Abdullah b. Ali. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 25, s. 4-5). Ankara: TDV Yayınları.
• Özaydın, A. (1997). Hamdullah el-Müstevfî. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 15, s. 454-455). İstanbul: TDV Yayınları.
• Pala, İ. (2002). Ansiklopedik Divân Şiiri Sözlüğü. İstanbul: L&M Yayınları.
• Salim, Ö. (1996). Hacerülesved. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 14, s. 433-435). İstanbul: TDV Yayınları.
• Şemseddin Sami (2017). Kâmûs-i Türkî (haz. R. Gündoğdu, N. Adıgüzel ve E. F. Önal). İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık.
• Şeşen, R. (1993). Câhiz. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 7, s. 20-24). İstanbul: TDV Yayınları.
• Şirinov, A. (2012). Tûsî, Nasîrüddin. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 41, s. 437-442). İstanbul: TDV Yayınları.
• Tüccar, Z. (1994). Dîneverî, Nasr b. Ya’kûb. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 9, s. 359). İstanbul: TDV Yayınları.
• Uysal, E. (2007). Resâilü İhvâni’s-Safâ. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 34, s. 576-579). İstanbul: TDV Yayınları.
• Vankulu Mehmed Efendi (2015). Vankulu Lügati (haz. M. Koç ve E. Tanrıverdi). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.