Orhon Türkçesinde Yerleşim Birimi Adları

Yıl 2024, Sayı: 15, 476 - 506, 28.04.2024

Ahmet Karaman

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1431074

Öz

Türklere ait en eski yazılı kaynaklar sekizinci yüzyıla kadar gitmektedir. Sekizinci yüzyıl, yazılı kaynakların varlığı açısından yeni kabul edilemeyecek bir zamana işaret etmektedir. Bir milletin tarihi - coğrafi - siyasi - sosyal - ekonomik - kültürel ögeleri üzerine araştırmalar yürütülürken o milletin kendi yazılı kaynaklarının değeri pahayla ölçülemeyecek durumdadır. Elbette sözlü gelenek unsurları ve o milletle ilgili kayıt tutmuş yabancı milletlerin verdiği bilgiler yadsınamaz. Bununla birlikte ilk olarak odaklanılması gerekenin bir milletin kendi yazılı kaynakları olduğu açıktır. Bu itibarla dünden bugüne Türk milletinin kendi elinden çıkma eski Türk yazıt ve el yazmaları üzerine pek çok araştırma yapılmış ve yapılmaya da devam etmektedir. Bu çalışmalardan sık işlenenleri arasında Türklerin kent anlayışı ve kent sözü yerine kullandıkları sözcükler, önemli bir yer tutmaktadır. Ne var ki bu araştırmalardan pek azında kent kavramını karşılamak üzere Türkler tarafından kullanılmış sözcükler arasında herhangi farkın olup olmadığı tartışılmıştır. Dahası konu yalnızca kent kavramıyla sınırlı da tutulmamalı eski Türk yazıt ve el yazmalarında geçen yerleşim birimi adı olabilecek sözcükler kapsamları açısından da karşılaştırılmalıdır. Bilim dünyasında bu yönde bir eksiklik söz konusudur. Yapılan bu çalışma, eski Türk yazısının (runik / runiform) kullanılmasıyla oluşturulmuş yazıt ve el yazmalarında geçen ve yerleşim birimi adı olabilecek sözlerin tespitini amaçlamaktadır. Yazıda, bu tespit sonrasında yalnızca dil bilimsel bakış açısına göre yazılı metinlere yansıyan verilerin yorumlanmasına geçilecektir. Bu yolla Orhon Türkçesinde yerleşim birimi adı olarak geçen sözlerin karşıladığı yerleşim birimi biçimlerinin birbirine göre benzer ve ayrı yönleri ortaya çıkarılmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Orhon Türkçesi, yerleşim birimi adları, balık, uluş, kuy.

Settlement Names in Orkhon Turkic

Öz

The oldest written sources belonging to the Turks go back to the eighth century. The eighth century marks a time that cannot be considered new in terms of the existence of written sources. While conducting research on the historical-geographic-political-socioeconomic-cultural elements of a nation, the value of that nation’s own written resources is immeasurable. Of course, elements of oral tradition and the information provided by foreign nations that have kept records about that nation cannot be denied. However, it is clear that the first thing to focus on is a nation’s own written sources. In this respect, from past to present, many researches have been done and continue to be done on old Turkic inscriptions and manuscripts made by the Turkic nation. Among the most frequently studied of these studies, Turks’ urbanism and the words they use instead of urbanism have an important place. However, in very few of these studies, it has been discussed whether there are any differences between the words used by the Turks to describe the concept of city. Moreover, the subject should not be limited to the concept of city alone, but the words that could be the name of a settlement in old Turkic inscriptions and manuscripts should also be compared in terms of its scope. There is a deficiency in this regard in the scientific world. This study aims to identify words that may be the name of a settlement in inscriptions and manuscripts created using the old Turkic script (runic / runiform). After this determination, the article will move on to interpreting the data reflected in the written texts only from a linguistic perspective. In this way, it will be tried to reveal the similar and different aspects of the settlement forms corresponding to the words used as settlement names in Orkhon Turkic.

Anahtar Kelimeler

Orkhon Turkic, settlement names, balık, uluş, kuy.

Kaynakça

• Akalın, Ş. H. (2018). Kelimelerin Kökenine Yolculuk: Yurt. Türkologiya Dergisi, 2, 36-46.
• Alimov, R. (2014). Tanrı Dağı Yazıtları Eski Türk Runik Yazıtları Üzerine Bir İnceleme. Konya: Kömen Yayınları.
• Alyılmaz, C. (2002). Eski Türk Şehirleri ve Semerkant. A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 9(20), 303-312.
• Alyılmaz, C. (2015). İpek Yolu Kavşağının Ölümsüzlük Eserleri. Ankara: Atatürk Üniversitesi Yayınları, Orta Doğu ve Orta Asya - Kafkaslar Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayınları.
• Aydın, E. (2016). Eski Türk Yer Adları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Aydın, E. (2017). Orhon Yazıtları Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Aydın, E. (2018). Uygur Yazıtları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Aydın, E. (2019). Sibirya’da Türk İzleri Yenisey Yazıtları. İstanbul: Kronik Kitap.
• Aydın, E. (2020). Tonyukuk Yazıtının 13. Satırındaki Deyim Üzerinde Yeni Bir Okuma ve Anlamlandırma Önerisi. Türkbilig, 39, 71-79.
• Baykara, T. (1980). Türk Şehircilik Tarihinden: Hatun Şehirleri. Belleten, 44(175), 497-510.
• Caferoğlu, A. (2015). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Oxford University.
• Ercilasun, A. B. (2013). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2019). Eski Türklerde Ev ve Mesken Kavramı. Altay Toplulukları Mesken ve Mesken Kültürü (eds. İlhan Şahin vd.). İstanbul: TOBB, 27-41.
• Ergin, M. (2013). Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Esin, E. (1968). Orduğ (Başlangıçtan Selçuklulara Kadar Türk Hakan Şehri). Tarih Araştırmaları Dergisi, 10, 135-215.
• Güllüdağ, N. (2015). “Balık” Sözcüğü Üzerine. Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, 26, 54-62.
• http://www.altay.uni-frankfurt.de/ {Erişim Tarihi: 15.11.2023]
• Kanar, M. (2018). Eski Anadolu Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Say Yayınları.
• Karatay, O. (2007). Ötüken Yış: Dağ, Orman ve Ülke, Omeljan Pritsak Armağanı: A Tribute to Omeljan Pritsak. (Yay. Mehmet Alpargu - Yücel Öztürk). Sakarya: Sakarya Üniversitesi Basımevi, 131-139.
• Karatay, O. (2008). Ötüken Yış Bahsine İlave: Varenglerin Yolundaki Rusya Dağları. Karadeniz Araştırmaları, 20(20), 19-27.
• Klyaştorny, S. G. (2015). Eski Türk Yazıtlarında Zaman ve Mekân Kavramı (çev. Deniz Karadeniz). Dil Araştırmaları, 9(17), 247-251.
• Kormuşin, I. - vd. (2016). Yenisey - Altay - Kırgızistan Yazıtları ve Kâğıda Yazılı Runik Belgeler. Ankara: BilgeSu Yayınları.
• Nadelyayev, V. M. - vd. (1969). Drevnetjurkskiy Slovar’. Leningrad: Leningradskoje Otdelenije İzdatel’stva.
• Nalbant, M. V. (2018). Eski Türkçe “Balık” Sözcüğü Üzerine Yeni Bir Etimoloji Denemesi. Köktürk Yazısının Okunuşunun 125. Yılında Orhun’dan Anadolu’ya Uluslararası Türkoloji Sempozyumu, 1-7 Haziran 2018, Ulanbator-Moğolistan, Bildiriler Kitabı 2. Cilt, İstanbul: Kesit Yayınları, 1120-1133.
• Orkun, H. N. (2011). Eski Türk Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ögel, B. (1984). İslâmiyetten Önce Türk Kültür Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Ögel B. (2000). Türk Kültür Tarihine Giriş Türklerde Köy ve Şehir Hayatı (Göktürklerden Osmanlılara) Cilt I. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Özcan, K. (2005). Orta Asya Türk Kent Modelleri Üzerine Bir Tipoloji Denemesi (VIII. Yüzyıldan XIII. Yüzyıla Kadar). Gazi Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Dergisi, 20(2), 251-265.
• Sümer, F. (2023). Eski Türklerde Şehircilik. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Şen, S. (2007). Eski Türkçede Gök ile Yerin Adlandırılışında Renklere Dayalı Deyim Aktarmalarından Yararlanma ve ‘Kara’ Sözcüğünün Kökeni Üzerine. FSM İlmi Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 24, 129-136.
• Şen, S. (2015). Tunyukuk Yazıtındaki ıda taşda İkilemesi Üzerine. Dil Araştırmaları, 9(17), 95-102.
• Şirin, H. (2009). Köktürk Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. Konya: Kömen Yayınları.
• Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi Grameri. İstanbul: TDAD.
• Tekin, T. (2019). Irk Bitig Eski Uygurca Fal Kitabı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tıbıkova, L. - vd. (2012). Katalog Drevnetyurkskih Runiçeskix Pamyatnikov Gornogo Altaya. Gorno - Altaysk: Gorno-Altaysk Gosudarstvennıy Universitet.
• Toparlı, R. - vd. (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Usta, M. (2020). Türklerde Yerleşim Birimlerine Ad Olan Bazı Kelimeler. Turkish Studies, 15(8), 4049-4062.
• Ünlü, S. (2012a). Karahanlı Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Ünlü, S. (2012b). Harezm Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen Altuigurisch - Deutsch – Türkisch (Eski Uygurcanın El Sözlüğü Eski Uygurca - Almanca - Türkçe). Göttingen: Akademie Der Wissenschaften.
• Yıldırım, F. (2017). Irk Bitig ve Orhon Yazılı Metinlerin Dili. Ankara: TDK Yayınları.
• Yıldırım, K. (2023). Eski Türklerde Şehir Yapısı ve Kültürü Üzerine Bazı Değerlendirmeler. Avrasya İncelemeleri Dergisi, 12(1), 81-89.