Musul Zengi Atabeglerine Ait Bakır Sikkelerin Bezeme Unsurları Açısından Değerlendirilmesi

Yıl 2024, Sayı: 15, 1575 - 1589, 28.04.2024

Emre Günay

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1446167

Öz

Kuzey Irak, Suriye ve Türkiye’nin Doğu Anadolu Bölgesinde 1127-1233 yılları arasında hüküm süren Musul Zengi Atabegleri, Kutbeddin Mevdud Dönemin’den itbaren bakır sikke bastırmışlardır. Bu sikkeler üzerinde yer alan bezeme unsurlarının çeşitliği ve etkileşim alanları dikkat çekmektedir. Bu bağlamda çalışmanın amacı, Musul Zengi Atabeglerine ait bakır sikkelerin tezyinatına dair değerlendirmeler yapmaktır. Çalışmanın giriş bölümünde araştırmaya katkı sunabileceği düşüncesiyle Musul Zengi Atabegliği’nin siyasi tarihine kısaca değinilmiştir. Çalışmanın devamında atabegliğe ait bakır sikkeler ayrıntılı bir şekilde tanıtılmıştır. Bu veriler ışığında elde edilen bilgiler değerlendirme ve sonuç kısmında belirtilmiştir. İncelenen sikkelerde süslemeler; yazı, figür ve geometrik şekillerden meydana gelmektedir. Yazılar, büyük ölçüde dönemin dini, siyasi ve kültürel hayatına ışık tutmaktadır. Ayrıca yazılar, taşıdıkları bilgilerin dışında sikkelerde süsleme estetiğini tamamlayan ana tezyin unsurlarından biri olması bakımında önem arz etmektedir. Süslemeler içerisinde en dikkat çekici bezeme unsuru figürlerdir. Yüksek kabartma tekniğinde işlenen bu figürlerde üslupsal açıdan belirli bir bütünlük bulunmadığını söylemek mümkündür. Figürler, Orta Asya, Yunan ve Roma-Bizans gibi farklı kültürlerin izlerini taşımaktalardır. Sikkelerde geometrik bezemelerin yazılar ve figürler kadar çeşitlilik göstermediği gözlenmektedir. Kozmik inanışlarla ilişkilendirilen bu formların sikkelerde taşıdığı anlam konusunda kesin bir fikir öne sürmek oldukça güçtür. Bu motifler, büyük bir olasılıkla sikkelerin şeklinden dolayı kusursuz bir tasarım oluşturma gayesiyle kullanılmış olmalıdır. Süslemelerin, biçimsel ve simgesel içerikleri açısından Orta Asya ve Anadolu’ya ait farklı dönem sikke betim anlayışlarını yansıttığını ifade etmek mümkündür. Bezeme konularında farklı etki alanlarının görülmesinde atabeglerin sanat tercihleri, duygu ve düşünceleri ile dönemin kültür ortamının etkili olduğu düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Musul, Zengi, Atabeg, sikke, bezeme.

An Analysis of the Decorative Elements of Copper Coins Belonging to the Mosul Zengi Atabegs

Öz

From the Kutbeddin Mevdud Period onward, copper coins were struck by the Mosul Zengi Atabegs, who ruled over Northern Iraq, Syria, and the Eastern Anatolia Region of Turkey between 1127 and 1233. These coins draw attention because of the variety and regions where the decorative components interact. The study's objective is to assess the decoration of copper coins that are owned by the Mosul-based Zengi Atabegs. The political history of Mosul Zengi Atabegium was mentioned in passing in the study's introduction with the intention of using it to further the investigation. The Atabeg Empire's copper coins are introduced in depth in the study's next section. The evaluation and conclusion part contains the information that was discovered in light of these findings. The coins under examination have geometric shapes, figures, inscriptions, and embellishments. The essays provide a good overview of the political, religious, and cultural landscape of the time. Inscriptions are significant because, in addition to the information they convey, they are a key component of coin embellishment, completing the visual aspects of the metal. The figures are the most visually appealing decorating elements. Given that these figures are rendered in great relief, one could argue that they lack a certain aesthetic integrity. The figures have elements of Greek, Roman-Byzantine, Central Asian, and Greek cultures. It is noted that the coins' geometric designs are not as varied as their text and imagery. It is exceedingly challenging to provide a clear interpretation of the meaning of these forms on the coins, which are connected to cosmic beliefs. Because of the geometry of the coins, these themes were probably employed to produce a flawless pattern. Regarding their formal and symbolic content, one could argue that the decorations represent various eras of coin portrayal in Anatolia and Central Asia. It is thought that the artistic preferences, feelings and thoughts of the atabegs and the cultural environment of the period were effective in seeing different areas of influence in decoration issues.

Anahtar Kelimeler

Mosul, Zengi, Atabeg, coin, decoration.

Kaynakça

• Alptekin, Ç. (1978). The Reign of Zangi (521-541/1127-1146). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Alptekin, Ç. (1989). Musul Atabeyliği. (Ed. Kenan Seyithanoğlu). (C. 7) Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi içinde (533-578) İstanbul: Çağ Yayınları.
• Artuk, İ. ve Artuk, C. (1993). Artukoğulları Sikkeleri. İstanbul: Sümer Kitabevi.
• Aslan, Y. (2021). Daire Simgesi ve Kutsal Bağlantıları Üzerine: Manevi Temelde Aşkın Bir Üretim, Sanat Tarihi Dergisi, 30(2), 1191-1219.
• Baş, G. (2013). Diyarbakır’daki İslam Dönemi Mimari Yapılarında Süsleme. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Bayat, F. (2002). İmaduddin Zengî ve Musul Atabeyliği. Türkler Ansiklopedisi (C. 4, s. 814-824). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Butak, B. (1947). XI. XII. ve XIII. Yüzyıllarda Resimli Türk Paraları. İstanbul: Pulhan Matbaası.
• Cömert B. (2010) Mitoloji ve İkonografi. Ankara: Deki Basım Yayın.
• Damalı, A. (2001). 150 Devlet 1500 Sultan İslami Sikkeler. Nilüfer Vakfı Yayınları, İstanbul.
• Erdal, Z. ve Menteşe, H. (2018). Mardin Müzesi’ndeki Nureddin Zengi Sikkeleri. Journal of Islamicjerusalem Studies, 18(3), 91-95.
• Erhat A. (1996). Mitoloji Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Erim, G. ve Öztürk, T. (2021). Anadolu Topraklarında Daire Formu ve Türk Sanatına Yansımaları. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 10(4), 1618-1635.
• Eryılmaz, H. İ. ve Selimgil, B. (2021). İslam Eserlerinde Kullanılan Kare Tabanlı Geometrik Desenlerin Çözümlenmesine Yönelik Yeni Bir Yaklaşım. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (53), 237-286.
• Eskikurt, A. (2014). Musul Atabegliği (Zengilerin Son Devri ve Lü’lü Ailesi). İstanbul: Çamlıca Basım Yayın.
• Galip, İ. (1311). Müze-İ Hümayun, Meskûkât-ı İslamiyye Kısmından Meskûkât-ı Türkmaniye Katalogu, Beni Artuk, Beni Zengi, Füruu Atabekiye, Mülûk-İ Eyûbiye Meyafârikin. Kostantiniye: Mihran Matbaası.
• Gök, H. İ. (2013). Musul Atabeyliği Zengiler (Musul Kolu 1146-1233). İstanbul: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Göksu, E. (2017). Türkiye Selçuklu Devleti’ne Tâbi Devletler ve Tâbiiyet Hukuku Üzerine Bir Değerlendirme. Belleten, 81(290), 43-66.
• Gürbüz, O. (2012). XII. Yüzyıl İslâm Dünyasında Örnek Bir Yönetici İmâdeddin Zengî. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (8), 51-66.
• İndirkaş, Z. (2012). Türk Oturma Kültüründe “Bağdaş Geleneği Üzerine İkonografik Belirlemeler”, 38. Icanas, IV. Cilt (1665-1677) Ankara: Atatürk Kültr, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu.
• Kalafat, Y. (1998). Kuzey Azerbaycan, Doğu Anadolu ve Irak’da Eski Türk Dinî İzleri (Dinî Folklorik Tabakalaşma). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Kara, F. (2020). Musul ve Çevresi: Zengiler Dönemi (1127-1233). Sosyal Hayat, Oğuz-Türkmen Araştırmaları Dergisi, 4(1), 45-60.
• Küçüksipahioğlu, B. (2020). Musul ve Halep Valisi İmâdeddin Zengi’nin Haçlılarla Mücadelesi. Şarkiyat Mecmuası, (36), 103-126.
• Merçil, E. (2013). Müslüman-Türk Devletleri Tarihi. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Ocak, A. (2012). Selçukluların Seleflerine Göre Medeniyet Tarihindeki Yeri ve Önemi. History Studies, 4(Özel Sayı), 263-278.
• Öğün Bezer, G. (2002). Zengiler (1127-1233 ). Türkler Ansiklopedisi (C. 4, s. 803-813), Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Öz Çelikbaş, E. (2018). Türk Sanatında Mistik Bağlamda Geometrik Sembolizme Genel Bakış. Safran Kültür ve Turizm Araştırmaları Dergisi, 1(1), 55-66.
• Poole, S.L. (1877). Catalogue Of Oriental Coins in the Biritish Museum, the Coins of The Turkuman Houses of Seljook, Urtuk, Zengee, Vol. III, Classes X-XIV. London: Printed By Order Of The Trustees.
• Sivrioğlu, U. (2014). Ortaçağ İslam Sikkelerinde Hellen, Roma-Bizans Etkisi. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 1(2), 1-21.
• Takkûş, M. S. (2021). Musul ve Biladü’ş-Şam Atabegleri (Zengiler) (Çev. Mustafa İsmail Dönmez). İstanbul: Selenge Yayınları.
• Tekin, O (2009) Sikke. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 37, s. 179-184). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Topraktepe, E. (Ed). (2009). Sikkeler Ne Anlatır? Ortaçağ Anadolu Sikkelerinde Simgeler ve Çokkültürlülük / What the Coins Tell Us? Symbols and Multicultural Aspects in Medieval Anatolian Coins. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Uykur, R. (2014). Musul Zengi Atabegi II. Seyfeddin Gâzi’nin (565-576/1170-1180), Athena Betimli Sikkeleri, Turkish Studies, 9(10), 1063-1074.
• Uykur, R. (2017). Madenden Yansıyan Tarih Artuklu Sikkeleri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
• Ünal, C. (2011). Danişmendoğlu Melik Şemseddin İsmail Döneminde Basılmış Bir Bakır Sikke. Tarih İncelemeleri Dergisi, 26(2), 507-526.
• William F. Spengler & Wayne G. Sayles. (1992). Turkoman Figural Bronze Coins And Their Iconography Volume I – The Artuqid. Clio's Cabinet, Wisconsin.
• William F. Spengler And Wayne G. Sayles. (1966). Turkoman Figural Bronze Coins And Their Iconography Volume II - The Zengids. Clio's Cabinet, Wisconsin.
• www.zeno.ru, [Erişim tarihi: 10.12.2023].
• numismatics.org, [Erişim tarihi: 10.12.2023].