A Work Prepared as a Practical Handbook on Medicine: Chief Physician Emir Çelebi’s Netijet al-Tıbb

Yıl 2024, Sayı: 15, 14 - 71, 28.04.2024

Ahmet Akdağ

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1462788

Öz

In addition to his knowledge in the fields of mathematics and philosophy, as a result of his education, experience and success in the science of medicine, Emir Çelebi, who served as chief physician first in the Qalavun Hospital in Cairo and then in the Ottoman Empire for about 16 years, has demonstrated his experience and knowledge in the science of medicine with his works. There are available two works on medicine, Enmuzaj al-Tıbb and Netijet al-Tıbb. Enmuzaj al-Tıbb was written in 1034/1625 and Netijet al-Tıbb in 1036/1627. Netijet al-Tıbb, which includes 129 diseases in total, is a more practical version of the author’s previous work Enmuzaj al-Tıbb. This work, which consists of a preamble, a main part consisting of 9 columns drawn with a ruler, and a poem dated by Cevri İbrahim Çelebi to the writing or the printing of the work, is a practical handbook for physicians. It is focused in the first column of the work, the names and descriptions of the diseases, in the second, the natural characteristics that point to their causes, in the third, the way the patient’s pulse beats, in the fourth, the colour of his urine, in the fifth, which foods should be eaten during the illness, in the sixth, the medicines to be used, in the seventh, whether it is necessary to take blood, in the eighth, what the patient should avoid, and in the ninth, information about the oils to be applied to the patient. This study, which deals with Emîr Çelebi’s Netijet al-Tıbb, basically consists of 3 parts. It is given information about Emîr Çelebi’s life and works in the first chapter. In the second chapter, information is given about the writing date, content and copies of Netijat al-Tıbb. In the third part, the transcribed text of the work is given based on the oldest dated copy.

Anahtar Kelimeler

Ottoman medicine, Emir Çelebi, Netijet al-Tıbb, chief physician, healing.

Tıbba Dair Pratik El Kitabı Olarak Hazırlanmış Bir Eser: Hekimbaşı Emîr Çelebi’nin Netîcetü’t-Tıbb’ı

Öz

Matematik ve hikmet ilimlerine vukûfiyetinin yanı sıra tıp ilminde elde ettiği tahsil, deneyim ve başarı sonucu öncelikle Kahire’deki Kalavun Dârüşşifâsı’nda, ardından Osmanlı Devleti’nde yaklaşık 16 yıl hekimbaşı olarak görev yapan Emîr Çelebi, tıp ilmindeki tecrübe ve birikimini yazdığı eserlerle göstermiştir. Müellifin Enmûzecü’t-Tıbb ve Netîcetü’t-Tıbb olmak üzere konuyla ilgili iki eseri bugün elimizde mevcuttur. Bunlardan Enmûzecü’t-Tıbb 1034/1625 yılında Netîcetü’t-Tıbb ise 1036/1627’de yazılmıştır. Madde başı olarak toplam 129 hastalığa yer veren Netîcetü’t-Tıbb, müellifin daha önce yazdığı Enmûzecü’t-Tıbb adlı eserindeki hususların daha pratik bir hâle getirilmiş hâlidir. Dîbâce, cetvelle çizilmiş 9 sütundan oluşan ana kısım ve Cevrî İbrâhim Çelebi tarafından eserin yazılışına veya istinsahına tarih düşülen bir şiirden müteşekkil bu eser, hekimler için pratik bir el kitabıdır. Eserin birinci sütununda hastalıkların ad ve tarifleri, ikincisinde sebeplerine işaret eden tabiat özellikleri, üçüncüsünde hastanın nabzının atma şekli, dördüncüsünde idrarının rengi, beşincisinde hastalık süresince hangi gıdaların yenmesi gerektiği, altıncısında kullanılacak ilaçlar, yedincisinde kan almak gerekip gerekmediği, sekizincisinde hastanın nelerden sakınması gerektiği ve dokuzuncusunda hastaya sürülecek yağlar üzerinde durulmuştur. Emîr Çelebi’nin Netîcetü’t-Tıbb adlı eserini ele alan bu çalışma, temelde üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde Emîr Çelebi’nin hayatı ve eserleri hakkında bilgi verilmiştir. İkinci bölümde çalışmamızın konusunu teşkil eden Netîcetü’t-Tıbb’ın yazılış tarihi, muhtevası ve nüshaları ele alınmıştır. Üçüncü bölümde ise en eski tarihli nüsha esas alınarak eserin transkripsiyonlu metnine yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı tıbbı, Emîr Çelebi, Netîcetü’t-Tıbb, hekimbaşı, tedavi.

Kaynakça

• Acıduman, A. (2008). Hekimbaşı Emir Çelebi ve Ünlü Eseri Enmûzecü’t-Tıbb’da Sinir Sistemi Anatomisi ile İlgili Bölümler. Türk Nöroşirüji Dergisi, 18(2), 96-103.
• Adıvar, A. A. (1982). Osmanlı Türklerinde İlim. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Akpınar, C. (1998). Hekimbaşı. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 17, s. 160-161). İstanbul: TDV Yayınları.
• Alptekin, A. H. (2023). Seyyid Emîr Mehmed Çelebi’nin Enmûzecü’t-Tıbb Adlı Eseri (Metin-Tıbbî Söz Varlığı). Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Altıntaş, A. (1993). Osmanlı İmparatorluğunda Hekimbaşılığın Lağvı Meselesi. Tıp Tarihi Araştırmaları, (5), 52-58.
• Atlı, H. H. (2021). XVII. Yüzyıl Hekimbaşısı Emir Çelebi ve Eseri Enmûzecü’t-Tıbb. Doktora Tezi. Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi.
• Ayan, H. (1981). Cevrî Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri ve Divanının Tenkidli Metni. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi.
• Bağdatlı İsmâîl Paşa (1955). Hediyyetü’l-Ârifin, Esmâü’l-Müellifîn ve Âsârü’l-Musannifîn. C. II. İstanbul: Maarif Basımevi.
• Bayat, A. H. (1999). Osmanlı Devleti’nde Hekimbaşılık Kurumu ve Hekimbaşılar. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Budak, M. (2022). Geleneksel İslam Tıbbında Mizaçlar ve Tedavi Üzerine Bir İnceleme. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi.
• Bulut, A. (2019). Tablâvî. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. EK-2, s. 569-570). Ankara: TDV Yayınları.
• Bursalı Mehmed Tâhir Bey (1975). Osmanlı Müellifleri (haz. İsmail Özen). C. III. İstanbul: Meral Yayınevi.
• Demirhan Erdemir, A. (1995). Emîr Çelebi. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 11, s. 129-130). İstanbul: TDV Yayınları.
• Doğan, Ş. (2010). XVI. ve XVII. Yüzyıl Başlıca Türkçe Tıp Yazmaları ve Bulundukları Kütüphaneler. Türkiye Klinikleri J Med Ethics, 18(3), 162-177.
• Emîr Çelebi. Netîcetü’t-Tıbb. Nuruosmaniye Kütüphanesi, 4221/3.
• Erünsal, İ. E. (2007). Reddâde. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 34, s. 515). İstanbul: TDV Yayınları.
• İhsanoğlu, E. vd. (2008). Osmanlı Tıbbi Bilimler Literatürü Tarihi (ed. Ekmeleddin İhsanoğlu). C. I. İstanbul: IRCICA Yayınları.
• İzgi, C. (2019). Osmanlı Medreselerinde İlim Riyâzî ve Tabiî İlimler. İstanbul: Küre Yayınları.
• Mîr Hidâyet Hisârî (1384). Türkçe Kadîm Tıbbî Kitâblar. Tahrân.
• Sarı, N. (1998). Hekimbaşı: Osmanlı Dönemi. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 17, s. 161-164). İstanbul: TDV Yayınları.
• Serin, S. (2020). Osmanlı Devleti’nde Hekimbaşılık Müessesesi. Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.