Anadolu Basınında Şeyh Said İsyanı Üzerine Bazı Değerlendirmeler

Yıl 2024, Sayı: 16, 577 - 600, 28.06.2024

Şahin Sert

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1451810

Öz

Şeyh Said isyanı 13 Şubat 1925 tarihinde başlamış, kısa sürede Ergani, Bingöl, Elâzığ ve Diyarbakır’a yayılmıştı. Hükümet, isyan karşısında askeri tedbirlere başvurarak isyanı kısa sürede bastırmıştı. İsyanı başlatan Şeyh Said ve arkadaşları Şark İstiklal Mahkemesinde yargılanıp idama mahkûm edilmiştir. İsyanın başlayıp yayılmasıyla beraber hem ulusal hem de yerel gazeteler olayı gündemine almaya başlamıştı. Amasya, Çankırı, Bartın, Elâzığ, Kocaeli, İzmir, Adana vilayetlerinde bulunan gazeteler hem bölgeden gelen olayları halka duyurmuş hem de isyan hakkında değerlendirmeler yapmışlardır. Gazetelerin kimi olayı baştan sona kadar takip edip okuyucusuna bildirirken kimi gazeteler ise isyana ara sıra değinmiştir. Gazeteler, yaptıkları değerlendirmede isyanın çıkış noktası hakkında yorumlarda bulunmuşlardır. Anadolu basınının isyanın çıkış sebebi hakkındaki değerlendirmelerinin farklılık arz ettiği görülmektedir. Kimi gazeteler olayı ayrılıkçı bir Kürt isyanı olarak değerlendirirken kimi gazeteler ise cumhuriyete karşı işlenmiş gerici bir hareket olarak değerlendirmiştir. Araştırma kapsamında isyanın meydana geldiği 1925 yılında Anadolu’da yayın yapan gazetelerden elimizdeki mevcut olanları incelenmiş ve konumuzu ilgilendiren gazeteler makaleye alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Şeyh Said, Şark İstiklal Mahkemesi, Amasya Gazetesi.

Some Evaluations on the Sheikh Said Rebellion in the Anatolian Press

Öz

The Sheikh Said rebellion started on February 13, 1925 and spread to Ergani, Bingöl, Elâzığ and Diyarbakır in a short time. The government quickly suppressed the rebellion by resorting to military measures. Sheikh Said and his friends, who started the rebellion, were tried in the Eastern Independence Tribunal and sentenced to death. As the rebellion began and spread, both national and local newspapers began to cover the incident. Newspapers in the provinces of Amasya, Çankırı, Bartın, Elâzığ, Kocaeli, İzmir and Adana both announced the events in the region to the public and made evaluations about the rebellion. While some newspapers followed the incident from beginning to end and reported it to their readers, some newspapers occasionally mentioned on the rebellion. Newspapers commented on the starting point of the rebellion in their evaluations. It is seen that the evaluations of the Anatolian press about the cause of the rebellion differ. While some newspapers evaluated the incident as a separatist Kurdish rebellion, some newspapers evaluated it as a reactionary act against the republic. Within the scope of the research, the existing newspapers published in Anatolia in 1925, when the rebellion took place, were examined and the newspapers that were relevant to our subject were included in the article.

Anahtar Kelimeler

Sheikh Said, Eastern Independence Tribunal, Amasya Newspaper.

Kaynakça

• Altunsoy, N. (2014). Amasya Vilayeti Gazetesi (1922-1928). Yüksek Lisans Tezi. Kırklareli: Kırklareli Üniversitesi.
• Aras, İ. (1992). Adım Şeyh Said. İstanbul: İlke Yayıncılık.
• Aybars, E. (1975). İstiklal Mahkemeleri. İstanbul: Bilgi Yayınevi.
• Baş, M. (2018). Lozan Anlaşması ve Fener Patrikhanesi. International Journal of Socıal Science, 65, 281-292.
• Bilgin, T. & Önal, M. (2018). İzmit Hürfikir Gazetesinde Cumhuriyet Devri İnkılapları (1925-1931). Uluslararası Orhan Gazi ve Kocaeli Tarihi-Kültürü Sempozyumu-V, 2019, Kocaeli Belediyesi, Kocaeli: Kocaeli Belediyesi, Kültür ve Sosyal İşleri Dairesi Başkanlığı Yayınları, 1053-1066.
• Değerli, E. S. (2010). Amerika Basınında Doğu İsyanları 1925-1938. Akademik Bakış, 3(6), 97-121.
• Fırat, M. Ş. (1961). Doğu İlleri ve Varto Tarihi. Ankara: Milli Eğitim Basımevi.
• Genelkurmay Başkanlığı. (1989). Türk İstiklal Harbine Katılan Tümen ve Daha Üst Kademelerdeki Komutanların Biyografileri (haz. Hülya Toker-vd.). C. 1. Ankara: Genelkurmay Basımevi.
• Haykır, Y. (2017). Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Elazığ’da Yayınlanan Bir Gazete: Yeni Mefkure. Tarih Okulu Dergisi (TOD), XXXII, 55-85.
• Turan, I. (2010). Komintern Belgelerinde Şeyh Said İsyanı ve Ankara’daki Kabine Değişikliği. Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, 11, 183-191.
• Karakaş, N. & Selçuk, F. (2021). Fransız Basınında Şeyh Said İsyanı. Tarih ve Gelecek Dergisi, 7 (4), 880-908. Kutsal Kitap. Araf Suresi. 103-122.
• Mumcu, U. (1993). Kürt-İslam Ayaklanması 1919-1925. Ankara: Tekin Yayınevi.
• Neziroğlu, İ. (2015). İstiklal Mahkemeleri, Kanun, Gerekçe ve Genel Kurul Tutanakları. C.1. Ankara: TBMM Basın, Yayın ve Halkla İlişkiler Başkanlığı Basımevi.
• Örgeevren, A. S. (2002). Şeyh Sait İsyanı ve Şark İstiklal Mahkemesi. İstanbul: Temel Yayınları.
• Sakal, F. (2022). Türkiye’de Rejimin Basını ve Basın Rejimine Yönelik Hatırat Notları. Türk Basın Tarihini Yeniden Düşünmek Sempozyomu, 01-02 Haziran 2022, Ankara: Cumhurbaşkanlığı İletişim Başkanlığı Yayınları, 153-176.
• Selek, H. (1987). İsmet İnönü Hatıralar. Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Soysal, İ. (1988). Yüzellilikler. İstanbul: Gür Yayınları.
• Şimşir, B. N. (2005). Musul Sorunu ve Türkiye-İngiltere-Irak İlişkileri. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 21(63), 859-916.
• Toker, M. (1998). Şeyh Said ve İsyanı. İstanbul: Yenigün Haber Ajansı.
• Toprak, B. (2018). Harf Devrimine Kadar Adana Türk Sözü Gazetesi (1927-1928). Yüksek Lisans Tezi. Şanlıurfa: Harran Üniversitesi.
• Üzen, İ. (2014). Çankırı’da Yayınlanan Gazetelere Göre Menemen Olayı. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 28(83), 39-64.