Osmanlı Basınının Gelişim Sürecinde Sansür ve Baskı Politikaları (1828–1876)

Yıl 2025, Cilt: 2 Sayı: 1, 55 - 76, 25.01.2025

Ergin Sarı

Öz

Bu çalışma, Osmanlı İmparatorluğu’nda 1828-1876 yılları arasında basının gelişimini ve siyasi iktidarla ilişkisini kapsamlı bir şekilde ele almaktadır. Türk gazeteciliğinin ilk dönemi olarak nitelenen bu zaman diliminde hem devlet destekli resmî gazetelerin hem de özel teşebbüslerle kurulan ilk gazetelerin ortaya çıktığı görülmektedir. Takvim-i Vekayi ve Ceride-i Havadis gibi gazeteler, dönemin reform hareketlerine destek verirken, eleştirel bir çizgiden uzak, devletin propaganda araçları olarak işlev görmüştür. Bununla birlikte, 1860 yılında yayımlanmaya başlayan Tercüman-ı Ahval, sade dili ve eleştirel yaklaşımıyla Osmanlı basın tarihinde bir dönüm noktası olmuş, bireysel haklar ve ifade özgürlüğü gibi kavramları tartışmaya açmıştır. Ancak bu dönemde basın, sıkı sansür ve denetim politikalarına tabi tutulmuş; 1858 Ceza Kanunu, 1864 Matbuat Nizamnamesi ve 1867 Âli Kararname gibi yasal düzenlemelerle basın faaliyetleri ciddi şekilde sınırlandırılmıştır. Çalışma, bu süreçte Osmanlı basınının, iktidarın kontrol aracı olarak nasıl konumlandığını ve bu kontrolün gazetecilik faaliyetleri üzerindeki etkilerini değerlendirmektedir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Basını, Sansür, Ceride-i Havadis, Tercüman-ı Ahval, Tasvir-i Efkâr

Censorship and Repression Policies in the Development Process of the Ottoman Press (1828-1876)

Öz

This study comprehensively examines the development of the press and its relationship with political power in the Ottoman Empire between 1828 and 1876. During this period, considered the first phase of Turkish journalism, both state-sponsored official newspapers and privately initiated publications emerged. Newspapers such as Takvim-i Vekayi and Ceride-i Havadis supported the reform movements of the time but functioned primarily as tools of state propaganda, avoiding critical perspectives. However, the publication of Tercüman-ı Ahval in 1860 marked a turning point in Ottoman press history, introducing a simpler language and a critical approach, while fostering discussions on individual rights and freedom of expression. During this era, the press was subjected to strict censorship and control policies; regulations such as the 1858 Ceza Kanunu (Penal Code), the 1864 Matbuat Nizamnamesi and the 1867 Âli Kararname significantly restricted journalistic activities. Newspapers were shut down, and journalists were either exiled or forced to flee abroad. This study evaluates how the press was positioned as a tool of state control during this period and examines the impact of such control on journalistic practices.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Press, Censorship, Ceride-i Havadis, Tercüman-ı Ahval, Tasvir-i Efkâr

Kaynakça

• Akbulut, U. (2013). Osmanlı Basın Tarihine Bir Katkı: Gazetelerin Yayınlanma Amaçları Üzerine (1831-1876). Turkish Studies, 5(8), 31-57.
• Alver, F. (2011). Gazetecilik Bilimi ve Kuramları. Kalkedon Yayınları.
• Birinci, A. (2006). Osmanlı devletinde matbuat ve neşriyat yasakları tarihine medhal. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, (7), 291-349.
• Bulunmaz, B., & Çetin, B. (2021). Türkiye'de Gazetecilik: Genel Yayın Yönetmenleri Üzerinden Tarihi Bir İzdüşüm- Yaşananlar, Tanıklıklar, Hatıralar. Der Yayınları.
• Benek, K. (2016). Osmanlı İmparatorluğunda Basının Doğuşu ve II. Meşrutiyete Kadarki Gelişimi. Siirt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 4(6-7), 27-39.
• Çakır, H. (1997). Osmanlı basınında reklam. Elit Reklamcılık.
• Demir, K. (2014). Osmanlı'da basının doğuşu ve gazeteler. Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (5), 57-88.
• Doğaner, Y. (2012). Hürriyet ve modernleşme enstrümanı olarak Osmanlı'da basın. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 29(1).
• Eraslan, H., & Eryılmaz, D. (2022). Ceride-i Havadis’ in Ermeni harfleriyle Türkçe baskısı. Erciyes İletişim Dergisi, 9(2), 931-949.
• Erol, S. (2019). Türk Basın Tarihinde İbrahim Şinasi Efendi ve Tasvir-i Efkâr Gazetesi. Tarih ve Gelecek Dergisi, 5(2), 273-295.
• Girgin, A. (2009). Türkiye'de Yerel Basın. Der Yayınları.
• Gündüz, U. (2018). Osmanlı'dan Günümüze Basın ve Modernleşme. İmge Kitabevi.
• Güz, N., & Bayhan, G. (2016). İlk muhalif gazete olarak İbret. Abant Kültürel Araştırmalar Dergisi, 1(1), 1-15.
• Hayta, N. (2018). Tasvir-i Efkâr Gazetesi ve Yenileşme Hareketlerindeki Rolü. Türk Basın Tarihi Uluslararası Sempozyumu Elâzığ (19-21 Ekim 2016), Bildiriler Kitabı, 623-634.
• İnuğur, M. N. (1993). Basın ve Yayın Tarihi. İstanbul: Der Yayınları.
• İskit, S. (1937). Hususi İlk Türkçe Gazetemiz Tercüman-i Ahval ve Agâh Efendi. Ankara: Ulus Basımevi.
• Jeltyakov, A. (1972). Matbaacılığın 250. Kuruluş Yıldönümüne Armağan: Türkiye'nin Sosyo-Politik ve Kültürel Hayatında Basın. Ankara: Nauka Yayınevi.
• Kabacalı, A. (1999). Türk Basınında Demokrasi. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Kızılca, G. K. (2023). Osmanlı Gazeteciliği ve Ahaliye Ulaşmak, Ahaliyi Görünür Kılmak: Tasvir-i Efkâr Örneği. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 78(1), 167-190.
• Kocabaşoğlu, U., & Akan, A. (2019). Mütareke ve Milli Mücadele Basını: Direniş İle Teslimiyetin Sözcüleri ve 'Mahşer'in 100 Atlısı. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Koloğlu, O. (1985). Osmanlı Basını: İçeriği ve Rejimi. Tanzimattan Cumhuriyet'e Türkiye Ansiklopedisi I. Cilt (s. 68-93). içinde İstanbul: İletişim Yayınları.
• Koloğlu, O. (1992). Osmanlı'dan Günümüze Türkiye'de Basın. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Koloğlu, O. (2020). Osmanlı'dan 21. Yüzyıla Basın Tarihi. İstanbul: Pozitif Yayınevi.
• Kotan, S. (2020). Türk Basın Tarihinde İbret Gazetesi ve Kapatılmasına Neden Olan Yazılar (1872-1873). ETÜT Dergisi, 1(1), 67-94.
• Nalcıoğlu, B. U. (2005). Tanzimat Dönemi Türk Gazeteciliği ve Türk Basınının İlkleri. Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7(14), 253-267.
• Öztay, O. H. (2020). Osmanlı’nın siyasal hayatında basının rolü: 19. yy örneği. Social Mentality And Researcher Thinkers Journal, 6(29), 235-246.
• Sözeri, C. (2014). Dönüşen Medya Değişmeyen Sorunlar. E. Arsan, & S. Çoban içinde, Medya ve İktidar: Hegemonya, Statüko, Direniş (s. 71-85). İstanbul: Evrensel Kültür Kitaplığı.
• Şerif, D (2015). İktidar-Basın İlişkilerinin Osmanlı Devleti'nde Görünümü (1831-1918). International Journal of Social Science Doi number :http://dx.doi.org/10.9761/JASSS2747 Number: 33 , p. 367-377, Spring I 2015
• Topuz, H. (2018). II. Mahmut'tan Holdinglere Türk Basın Tarihi. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Yanardağ, M. F. (2011). Tanzimat Dönemi Fikir Gazeteciliğinin Önemli İsmi Tasviri Efkâr ve Toplumsal Değişime Katkısı. Tercüman-ı Ahval’in 150. Yılında İstanbul’da Fikir Gazeteciliği Sempozyumu (21-22 Ekim 2010), 1-15.
• Yardımcı, M. E., Genç, S. Y., & Süloğlu, D. (2017). Osmanlı Devleti’nde Reklamın Tarihsel Gelişimi ve Ekonomiye İlk Yansımaları. Sosyal Bilimler Metinleri, 2017(1), 86-104.
• Yüksel, S. (2020). Osmanlı Basınının İlk Döneminde Gazete Mukaddimeleri. Türklük Bilimi Araştırmaları, (48), 55-65.