İlk Dönem İslâm Toplumunda Değişime Direnç Üzerine Teşhisî Bir Degerlendirme

Yıl 2009, Sayı: 13, 57 - 95, 01.06.2009

Şaban Öz

Öz

İlk Müslümanlar, yasamın her alanında degisimi

aynı anda karsılamak zorunda kalmıs, çok kısa süre içerisinde

kendine özgü yeni bir toplum olusturmuslardı. Onların

degisime ayak uydurmaları, yeni kosullara entegre

olmaları ve bu degisen sartlara uyum saglamak için çözümler

üretmeleri gerekiyordu. Bütün bu süreç kolay olmamıs,

belli zorlukları ve direnci de beraberinde getirmistir.

iste biz bu makalemizde ilk dönem (622–660) islâm

toplumunda degisime gösterilen tepkiyi tasvirî bir yöntemle

ele almaya çalısacagız.

Anahtar Kelimeler

Direnç, Hilâfet, Devlet, islam toplumu, çatışma, değişim

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebu Abdillah eş-Şeybânî (241 / 855), Fedâilu’s-Sahâbe, I-II, thk: Vasiyyullah Muham- med Abbas, Müessesetu’r-Risâle, Beyrut 1403 / 1983
• Apak, Adem, Hz. Osman Dönemi, İnsan Yay., İst. 2003, 97-116
• Arabî, Muhammed Memdûh, Devletu’r-Resûl (sav) fi’l- Medîne,
• el-Heyetu’l-Mısriyyeti’l-Âmme li’l-Kitâb
• [tıpkıbasım; Mektebetu’l-İrşâd, İst. tz.]
• Arslan, Mustafa, “İslam’ın İlk Döneminde Toplumsallaş- ma Olgusuna Sosyolojik Bir Bakış: Kardeşleştirme Örnek Olayı”, İslâmî Araştırmalar, 18 / 3, (2003), 251-274
• Aydın, Mustafa, İlk Dönem İslam Toplumunun Şekillenişi, Pınar Yay., İst. 1981
• Bakıllânî, Ebu Bekr Muhammed b. et-Tayyîb (403 / 1012), et-Temhîd fi’r-Reddi ala’l-Mülhideti’l-Muattıla
• Serdar, Ziyaüddin, İslâm Medeniyetinin Geleceği, çev: Deniz Aydın,
• İnsan Yay., İst. 1986, 43 ve’r-Râfıza ve’l-Havâric ve’l-Mu’tezile, tlk: M. el- Hudeyrî, M. Abdulhâdî, Kahire 1974
• Barthold, W., İslâm Medeniyeti Tarihi, çev: M. Fuad Köp- rülü, DİB Yay., II. Bsk., Ankara 1963
• Bebel, August, Hz. Muhammed ve Arap-İslam Kültür Dö- nemi, çev: Veysel Atayman, Bordo-Siyah Yay., İst. 2004
• Belâzurî, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir (279 / 892), Ensâbu’l- Eşrâf, I-XIII, tkd., thk: Süheyl Zekkâr-Riyâd Ziriklî, (I. Cilt: thk: Muhammed Hamidullah, Dâru’l- Meârif, Mısır tz.), Dâru’l-Fikr, Beyrut 1417 / 1196
• ----------, Fütûhu’l-Buldân, thk: Abdullah Üneys et- Tıbbâa’-Ömer Üneys et-Tıbbâa’, Müessesetu’l- Meârif, Beyrut 1407 / 1987
• Beyhakî, Ebu Bekr Ahmed b. Hüseyin b. Ali (458 / 1066), es-Sünenu’l-Kübrâ, I-X, Beyrut 1300
• Buhârî, Ebu Abdillah Muhammed b. İsmail (256 / 870), Sahîh, I-VII, Çağrı Yay., II. Bsk., İst 1992
• Câbirî, Muhammed Âbid, İslâm’da Siyasal Akıl, çev: Vec- di Akyüz, Kitabevi Yay., İst. 1997
• Çelik, Celaleddin, Kur’ân’da Toplumsal Değişim, İnsan Yay., İst. 1996
• Dabaşî, Hamid, İslâm’da Otorite, çev: Süleyman E. Gün- düz, İnsan Yay., İst. 1995
• Dârakutnî, Ebu’l-Hasan Ali b. Ömer b. Ahmed (385 / 995), Sünen, tlk: M. Şemsulhak el-Azîm, I-IV, Ka- hire 1966
• Demirci, Mustafa, “Hz. Osman Devri Fitne Olaylarının Sosyoekonomik Boyutları”, İslâmiyât, VII / 1, (2004), 155-170
• ----------, İslâmın İlk Üç Asrında Toprak Sistemi, Kitabevi Yay., İst. 2003
• Durant, Will, İslâm Medeniyeti, çev: Orhan Bahaeddin, Elips Yay., Ankara 2004
• Dûrî, Abdulazîz, İlk Dönem İslam Tarihi-Bir Önsöz-, çev: Hayrettin Yücesoy, Endülüs Yay., İst. 1991
• Ebu Halîl, Şevkî, Atlasu’s-Sîreti’n-Nebeviyye, Dâru’l-Fikr, Dımeşk 2006, 96, 220, 233
• ----------, Fi’t-Târîhi’l-İslâmî, Dâru’l-Fikr, Beyrut / Dımeşk 1991
• Ebu Ubeyd, Kâsım b. Sellâm, (224 / 838) Kitâbu’l-Emvâl, thk, tlk: Muhammed Halîl Hirâs, Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, II. Bsk., Beyrut tz.
• Ekber, S. Ahmed, İslam ve Antropoloji, çev: Bedri Gencer, İnsan Yay., İst. 1995
• Eliaçık, İhsan, İslam ve Sosyal Değişim, Bengisu Yay., II. Bsk., İst. 1995
• Evzâî, Abdurrahman b. Amr (157 / 774), Sünenu’l-Evzâî, tsn: Mervân Muhammed eş-Şaâr, Beyrut 1993
• Hasan Hanefi, “Dinî Değişme ve Kültürel Tahakküm”, çev: İlhami Güler, İslâmî Araştırmalar, VI / 3, (1992), 157-164
• Hatîbu’l-Bağdâdî, Ebu Bekr Ahmed b. Ali b. Sâbit (463 / 1070), Takyîdu’l-İlm, nşr: Yusuf el-I’ş, Dâru İhyâi’s- Sünneti’n-Nebeviyye, II. Bsk., Dımeşk 1974
• Hatipoğlu, Mehmet Said, Müslüman Kültürü Üzerine, Kitâbiyât, Ankara 2004
• ----------, “Hilafetin Kureyşliliği”, AÜİFD, XXIII, (1978), 121-213
• Heytemî, Ebu’l-Abbâs Şihâbuddîn Ahmed b. Muhammed b. Ali b. Hacer el-Mekkî (974 / 1567), es-Sevâik fi’r-Reddi alâ Ehli’l-Bida’ ve’z-Zındıka, tlk: Abdulvehhâb Abdillatîf, Mektebetü’l-Kâhire, Kahire tz. (tıpkıbasım: Haznedar Ofset, İstanbul 1984)
• Hitti, Philip K., Arap Tarihinin Mimarları, çev: Ali Zengin, Risale Yay., İst. 1995
• Hizmetli, Sabri, “Câhız’ın İmâmet Anlayışı”, AÜİFD, XXVI, (1983), 681-726
• Hunt, Lynn, “Charles Tilly’nin Kollektif Eylemi”, Tarihsel Sosyoloji, ed: Teheada Skocpol, çev: Ahmet Fethi, Tarih Vakfı Yurt Yay., İst. 1999, 244-275
• İbn Abdilber, Ebu Ömer Yusuf b. Abdillah b. Muhammed (463 / 1071), el-İstîâb fî Ma’rifeti’l-Ashâb, thk, tlk: A. Muhammed Muavvıd-A. Ahmed Abdulmevcûd, I-IV, Beyrut 1995
• İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed b. Haldûn (808 / 1406), Mukaddime, I-II, çev: Halil Kendir, Yeni Şafak Yay., İstanbul 2004
• İbn Hıbbân, Ebu Hâtim Muhammed b. Hıbbân b. Ahmed et-Temimî el-Büstî (354 / 965), es-Sîretu’n- Nebeviyye, thrc: Abdusselâm b. Muhammed b. Ömer A’llûş, el-Mektebetu’l-İslâmî, I. Bsk., Beyrut 2000 / 1410
• ----------, es-Sîretu’n-Nebeviyye ve Ahbâru’l-Hulefâ, thk: Azîz Bek, Beyrut 1987
• İbn Hişâm, Ebu Muhammed Abdulmelik b. Eyyub el- Hımyerî (213 / 828), es-Sîretu’n-Nebeviyye, thk, şrh: M. es-Seka- İ. el-Ebyârî-A. Selbî, I-IV, Kahire tz.
• İbn Kuteybe, Ebu Muhammed Abdullah b. Müslim ed- Dineverî (276 / 889), el-İmâme ve’s-Siyâse, I-II, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1422 / 2001
• İbn Mâce, Ebu Abdillah Muhammed b. Yezid el-Kazvinî (275 / 888), Sünen, I-II, thk, şrh, tsh: M. Fuad Abdulbakî, Çağrı Yay., II. Bsk., İst. 1992
• İbn Sa’d, Ebu Abdillah Muhammed (230 / 845), et- Tabakâtu’l-Kübrâ, I-IX, tkd: İhsan Abbâs, Dâru Sâdır, Beyrut tz.
• İbn Şebbe, Ebu Zeyd Ömer en-Numeyrî el-Basrî (262 / 845), Kitâbu Târîhi’l-Medineti’l-Münevvere, I-IV, thk: F. Muhammed Şeltut, yer ve tarih yok
• İbnu’l-Esîr, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed (630 / 1232), el-Kâmil fi’t-Târîh, I-XII, Dâru Sâdır, (I-IV. Ciltler) Beyrut 1399 / 1979 (V-XII. Ciltler) 1402 / 1982
• Kaegi, Walter E., Bizans ve İlk İslam Fetihleri, çev: Meh- met Özay, Kaknüs Yay. İst. 2000
• Kallek, Cengiz, Asr-ı Saadette Yönetim-Piyasa İlişkisi, İz Yay., İst. 1997
• Kandehlevî, Muhammed Yusuf, Hayâtu’s-Sahabe, I-III, tlk: Nâyif el-Abbâs-Muhammed Ali Devle, Dâru’l- Kalem, VI. Bsk., Dımeşk 1993
• Laoust, Henry, İslâm’da Ayrılıkçı Görüşler, çev: E. Ruhi Fığlalı-S. Hizmetli, Pınar Yay., İst. 1999
• Lewis, Bernard, Tarihte Araplar, çev: Hakkı Dursun Yıl- dız, Anka Yay., II. Bsk., İst. 2000
• Mâlik b. Enes (179 / 795), el-Muvattâ, I-II, thk, tlk: M. Fuad Abdulbaki, Çağrı Yay., II. Bsk., İst. 1992
• Mesûdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Hüseyin(346/957), Murûcu’z- Zeheb ve Meadinu’l-Cevher, thk: Muhammed Muhyiddin, I-IV, Riyâd 1973
• Miquel, Andre, İslâm ve Medeniyeti, I-II, çev: Ahmet Fi- dan-Hasan Menteş, Birleşik Yay., Ankara tz.
• Muzaffer, Muhammed Rıza, es-Sakîfe, Müessesetu’l-A’lam li’l-Matbûât, Beyrut 1413 / 1993 Neccâr, Abdulvehhâb,
• el-Hulefâu’r-Râşidûn, Dâru’l
• Kütübi’l-İlmiyye, II. Bsk., Beyrut 1410 / 1990
• Öz, Şaban, Hz. Peygamberin Siretiyle İlgili Mevzu Haberle- rin Tarihi Değeri, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, AÜSBE, Ankara 1999
• ----------, “İslâm Siyaset Geleneğinde Bir Şâz -Şiî-Sünnî Yol Ayrımında Sakîfe Hâdisesi”, İstem (İslâm San’at, Tarih, Edebiyat ve Mûsîki Dergisi), XI, (2008), 79-91
• ----------, İslâm Tarihi Metodolojisi, İz Yayıncılık, İstanbul 2010
• Reuschemeyer, Dietrich, “Reinhard Bendix’in Karşılaş- tırmalı Sosyolojisinde Genelleme ve Tarihsel Tikel- lik, Tarihsel Sosyoloji, ed: Teheada Skocpol, çev: Ahmet Fethi, Tarih Vakfı Yurt Yay., İst. 1999, 130- 169
• Serdar, Ziyaüddin, İslâm Medeniyetinin Geleceği, çev: De- niz Aydın, İnsan Yay., İst. 1986
• Seyf b. Ömer, ed-Dabbî el-Esedî (200 / 815), el-Fitne ve Vakatu’l-Cemel, thk: Ahmed Râtib Urmûş, Dâru’n- Nefâis, Beyrut 1391
• Smith, Dennis, “Olguların ve Değerlerin Keşfi; Barrington Moore’un Tarihsel Sosyolojisi”, Tarihsel Sosyoloji, ed: Teheada Skocpol, çev: Ahmet Fethi, Tarih Vakfı Yurt Yay., İst. 1999, 313-354
• Şerefüddin, Sadreddin, Ammâr b. Yâsir, çev: Ayşe Nihal Özsoy, İnsan Yay., İst. 1999
• Tabatabâî, Allâme, Tarihî, Siyasî, İlmî, İrfânî ve Ahlakî Boyutlarıyla İslâm’da Şia, çev: K. Akaras-A. Kazımî, İst. 1993
• Taberî, Ebu Cafer Muhammed b. Cerîr (310 / 922), Târîhu’l-Ümem ve’l-Mûlük (Târîhu’t-Taberî), I-VI, Beyrut 1988
• Tanrıverdi, Hasan, “Hz. Ömer Dönemi Sosyal Devlet Uy- gulamaları Üzerine Bir İnceleme”, İslâmî Araştırma- lar, XVI / 4, (2003), 672-677
• Taştan, Osman, “İslam Hukukunda Sahâbî Otoritesinin Kaynağı ve Niteliği”, İslâmî Araştırmalar, VIII / 2, (1995), 115-121
• Vâkıdî, Muhammed b. Ömer b. Vâkıd (207 / 822), Kitâbu’l-Meğâzî, thk, tkd: Marsden Jones, I-III, Âlemu’l-Kütüb, III. Bsk., Beyrut 1984
• Vryonis, Spenos, “Bir Dünya Uygarlığı Bizans”, çev: Zarife Biliz, Cogito, sayı 17, (1999), 37-48
• Wellhausen, Julius, İslâm’ın En Eski Tarihine Giriş, çev: Fikret Işıltan, İstanbul 1960
• Wilhelm von Humboldt, Devlet Faaliyetinin Sınırları (The Limits of State Action), çev: Bahattin Seçilmişoğlu, Liberte Yay., Ank. 2004
• Ya’kûbî, Ahmed b. Ebi’l-Ya’kub b. Cafer b. Vehb b. Vâdıh (292 / 905), Târîhu’l-Ya’kûbî, I-II, Dâru Sâdır, Bey- rut 1412 / 1992
• Zuhaylî, Vehbe, Nizâmu’l-İslâm, Dâru Kuteybe, II. Bsk., Beyrut / Dımeşk 1413 / 1993
• Zührî, Muhammed b. Müslim b. Şihâb (124 / 741), (Kitâbu’l) Meğâzî, cem: Süheyl ez-Zekkâr, Dâru’l- Fikr, Dımeşk 1401 / 1981