Moğol İstilâsında Fukahanın Tavrı -Bağdat ve Şam Özelinde-

Yıl 2021, Sayı: 37, 89 - 126, 30.06.2021

Abdurrahman Caner

https://doi.org/10.35209/ksuifd.881699

Öz

Moğol istilâsı, etkileri ve sonuçları açısından İslâm tarihinin en büyük felaketi olarak kabul edilmiştir. Bir asra yakın süren bu istilâ süresince milyonlarca Müslüman öldürülmüş, sayısız âlim ve fakih katledilmiş, İslâm kültür ve medeniyetini yansıtan bütün değerler yok edilmeye çalışılmıştır. İslâm tarihinin bu en yıkıcı hadisesinde fukahânın, Moğollara karşı mücadelelerini; siyasi, fikri ve askeri alanda olmak üzere üç temel başlıkta özetlemek mümkündür. Fukahâ, Moğol istilâsı öncesi ve devamında elçilik ve yazışma görevlerinde bulunmuş, İslâm ülke liderlerini Moğollarla savaşmaya teşvik etmiş, Müslüman liderlerden dâhili çekişmeleri bir kenara bırakarak ortak düşmana karşı birlik içerisinde hareket etmelerini istemiş ve bu konuda bir kısım tavsiye ve girişimlerde bulunmuşlardır. İlim ehlinin ve eserlerinin yok edilmeye çalışıldığı bu felaket karşısında ulemâ ve fukahânın tavrının bilinmesi önemlidir. Aksi takdirde büyük bir töhmetin altında kalmaları söz konusu olacaktır. Amacımız; nisbeten kapalı kalan bu mevzunun açığa çıkmasına katkı sağlamak ve fukahânın Moğollara karşı tavırlarını daha bütüncül açıdan incelemeye çalışmaktır.

Anahtar Kelimeler

Moğol, Fukaha, İstilâ, Cihad, Bağdat, Şam

The Attitude of The Fuqahāʾ in The Mongolian Invasion -Baghdad and Damascus Specific-

Öz

The Mongol invasion has been regarded as the greatest disaster in Islamic history in terms of its effects and consequences. During this invasion that lasted for almost a century, millions of Muslims, countless scientists and jurists (fuqahāʾ) were killed, and attempts of all values reflecting the Islamic culture and civilization were seen. In this most destructive event in the history of Islam, the fight of the fuqahāʾ against the Mongols can be summarized under three main headings such as the political, intellectual and military headings. Fuqahāʾserved as messengers and correspondents before and after the Mongol invasion, encouraged the leaders of Islamic countries to fight the Mongols, they asked Muslim leaders to act in unity against the common enemy, leaving aside the internal conflicts and made some recommendations and initiatives on this issue. In addition, they mobilized the public with sermons (khuṭba) and sermons, which were among the most effective media tools. Also they compiled books to reveal the virtue of struggle (jihād), and reminded the necessity of avoiding all kinds of evils and paid attention to the necessity of spiritual struggle as well as material struggle. In addition, when necessary, regardless of their age and position, they fought with the Islamic soldiers against the enemy, either martyred or taken as prisoners and subjected to severe torture. It is important to know the attitude of scientists and fuqahāʾ towards this catastrophe in which the Mongols tried to destroy themselves and their works. Otherwise, people might think that the fuqahāʾ did not do anything against the Mongol attacks. Our aim is to contribute to the emergence of this relatively closed question and to try, in a more global way, to clarify the attitude of the fuqahāʾ towards the Mongols.

Kaynakça

• Ağaldağ, Sebahattin. “Moğol Devleti”, Türkler. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Ahmed b. İbrahim. Meşâriu’l-eşvâk ila mesâri’l-uşşâk. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2002.
• Ahmet Vehbân. el-Mâverdî Râidu’l-fikri’s-Siyâsiyyi’l-İslâmiyye. İskenderiye: Dâru’l-Câmiati’l-cedîdeti li’n-neşr, 2001.
• Arslan, İhsan. Büyük Moğol İmparatoru Cengiz Han’ın Din Anlayışı. Uluslararası Sosyal araştırmalar Dergisi, 8/38, (Haziran: 2015), 1011-1027
• ‘Arînî, es-Seyyid el-Bâz. Moğol. Beyrut: Dâru’n-nehdeti’l-Arabiyye, 1986.
• Askalânî, Şâfiî b. Ali el-Mısrî. el-Fadlu’l-me’sûr min sîreti’l-Sultani’l-meliki’l-mensûr. Beyrut: Mektebetu’l-asriyye, 1998.
• Âşûr, Fayd Hammâd Muhammed. el-Cihâdu’l-İslâmî didde’s-Salîbiyyîn ve’l-Moğol fi’l-‘asri’l-Memlükî. Lübnan: Câmiatü’l-İskenderiyye, Doktora Tezi, 1995.
• Atar, Fahrettin. “Fetva”, Türkiye Diyanet vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/486-496. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedruddîn Mahmud b. Ahmed b. Mûsa. ‘Akdu’l-cemân fî târîhi ehl-i’z-zemân. thk. Muhammed Muhammed Emin, 5 Cilt. Kâhire: Dâru’l-kutubi’l-vesâik, 2010.
• Azmi Abd Muhammd Ebû Ulyân. Mesîretu’l-Cihâdi’l-İslâmî dide’s-salîbiyyîn fî ‘ahdi’l-Memâlik. Ammân: Dâru’n-nefâis, 1990.
• Berzâlî, Alemüddîn el-Kâsım b. Muhammed b. Yusuf. el-Muktefâ. thk. Ömer Abdusselâm, 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘asriyye, 2006.
• Cüveynî, Ebû’l-muzaffer ‘Alâaddîn Ata Melik b. Bahâiddîn Muhammed. Târih-i Cihânguşâ. trc: Mürsel Öztürk, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2013.
• Ebû Şâme, Şİhabüddin Abdurrahman b. İsmail b. İbrahim el-Makdîsi. ez-Zeyl ale’r-Ravdateyn(terâcimü ricali’l-karneneyn es-sâdis ve’s-sâbi‘. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2002.
• _______, Kitâbu’r-ravdeteyn fî Ahbâri’d-devleteyn en-Nûriyye ve’s-Salâhiyye. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2002.
• Gedikli, Fethi. “Yasa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Ğâmidî, Ali b. Muhammed Ali Avde. Bilâdu’ş-Şâm kubeyli’l-gazvi’s-salîbî. Mekketü’l- Mükerreme: Mektebetu’l-Feysaliyye, 1984.
• Hamîs b. Ali b. Seyf er-Revâhî. Mevkifu’l-ulemâi’l-Müslimin fi’l-Irak ve Bilâdi’ş-Şâm mine’l-ğazvi’l-Moğoliyyi”. by: Câmiatü Âlî’l-Beyt, 2011.
• Ira M. Lapidus. İslâm Toplumları Tarihi. çvr: Yasin Aktay, 2 Cilt. İstanbul: İletişim Yayınları, 2002.
• İbn Battûta, Muhammed b. Abdullah b. Muhammed b. İbrâhim. Rihletü İbn Batûta (Tuhfetü’n-nazâr fî ğarâibi’l-emsâr ve ‘acâibi’l-esfâr. 5 Cilt. er-Ribât: Akâdemiyyetü’l-memleketü’l-mağrîbiyye, 1417.
• İbnü’d-Devâdârî, Seyfüddîn Ebu Bekr b. Abdullah b. Aybek. Kenzu’d-durer ve Camiu’l-Ğurer. 8 Cilt. Beyrut: Mesâdiru Tarihi Mısır el-İslâmiyye, 1994.
• İbn Dokmak. el-Cevheru’s-Semîn fî siyeri mulûk ve’s-selâtîn. thk. Muhammed Kemâluddîn, by: ‘Âlemu’l-kutub, 1985.
• İbn İyâs, Ebû’l-Berekât Zeynüddîn Muhammed b. Şihâbiddîn Ahmed. Bedâiu’z-zuhur fî vekâi‘i’d-duhûr. thk. Muhammed Mustafa, 5 Cilt. Frankenstein: Dâru’n-neşr, 1975.
• İbn Kesir, Ebû’l-Fidâ İmâduddîn İsmâil b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr ed-Dımeşkî. el-Muhtasar fî Ahbâri’l-beşer. 4 Cilt. by: el-Matbaatu’l-Hüseyniyyetü’l-Mısriyye, ty.
• ______,el-Bidâye ve’n-Nihâye. thk. Ali Şîrî, 15 Cilt. Mısır: Dâru İhyâi’t-turâs, 1988.
• İbn Receb, Ebû’l-Ferec Zeynüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdirrahmân Receb el-Bağdâdî. Zeylu Tabakâti’l-Hanâbile. thk. Abdurrahman b. Süleyman el-Useymîn, 5 Cilt. Riyâd: Mektebetü’l-Ubeykân, 2005.
• İbn Şedâd, Ebû Abdillâh İzzüddîn Muhammed Ali b. İbrâhim. el-İ‘lâku’l-hatîre fî zikri ulemâi Şam ve’l-Cezîre. 3 Cilt. Dımaşk: Vizâretu’s-sakâfe, 1991.
• _______,Târihu Melik ez-Zâhir. Beyrut: en-Neşerâtü’İslâmiyye, 1983.
• İbn Tağriberdî, Ebû’l-Mehâsin Cemâluddîn Yusuf b. Tağriberdî. en-Nucûmu’z-Zâhire fî mulûki Mısır ve’l-Kâhire. 16 Cilt. Mısır: Dâru’l-kutub, 1963.
• İbn Teymiyye, Ebû’l-abbâs Takiyuddîn Ahmed b. Abdulhalîm b. Mecdiddîn el-Harrânî. Mecmu‘u’l-fetâvâ. thk. Abdurrahman b. Muhammed b. Kâsım, 37 Cilt. Medînetü’n-Nebeviyye: Mecme‘u’l-Melik Fehd, 1995.
• İbnu’l-Fûtî, Ebu’l-Fadl Kemâlüddîn Abdurrezzâk b. Ahmed eş-Şeybânî. el-Havâdisu’l-câmi‘atu ve’t-tecâribu’n-nâfi‘atu fi’l-mieti’s-sâbi‘a. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2003. İbnü’l-‘İmâd, Ebû’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed. Şuzurâtu’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. thk. Mahmud Arnavut, 11 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1986.
• İsmail, İktimal. el-Hamelâtü’l-Moğoliyyetü ve âsâruhe’l-ictimâiyye ve’l-iktisâdiyye ‘alâ Bilâdi’ş-Şâm. Dımaşk: Daru Müessese, 2008.
• Keremî, Mer‘î b. Yusuf. el-Kevâkibu’d-durriyye fî menâkibi’l-müctehid İbn Teymiyye. by: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1986.
• Mahmud Şakir. et-Târihu’l-İslâm. 8 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 2000.
• Makrîzi, Ebû Muhammed Takiyüddîn Ahmed b. Ali b. Abdulkadir. es-Sulûk lima‘rifeti duveli’l-Mulûk. thk. Muhammed Abdulkadir Tahâ, 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1997.
• ________ el-Mevâiz ve’l-İ’tibâr bi Zikri’l-Hitat ve’l-Âsâr el-Ma’ruf, bi’l-Hitati’l-Makriziyye. 4 Cilt. Kahire: Mektebetu’s-Sekâfe, 1987
• Muhammed ez-Zuhaylî. el-İz b. Abdüsselâm Sultânu’l-‘ulemâ ve bâi‘u’l-Mulûk. Dımaşk: Dâru’l-kalem, 1992.
• Na‘îmi, Abdülkadir b. Muhammed. ed-Dirâs fi Târihi’l-Medâris. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1990.
• Nikola, Ziyâde. Ayn-ı Câlut’da Moğolların Yenilgisi Arapları Kurtardı. çvr: İbrahim Ethem Polat, Nüshâ: Şarkiyat araştırmaları Dergisi. 3/11, (2003), 153-158.
• Özgüdenli, Osman Gazi, “Moğollar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/225-229. İstanbul: TDV Yayınları, 2005).
• Salâbî, Ali Muhammed. Devletü’l-Moğol ve’t-Tatar beyne’l-intişâr ve’l-inkisâr. Beyrut: Dâru’l-ma‘rife, 2009.
• Sayrafî, Hatîb el-Cevherî Ali b. Dâvûd. Nüzhetu’n-nufûs ve’l-ebdân fî tevârîhi’z-zemân. 4 Cilt. by: Matbaatü Dâru’l-Kutub, , 1970.
• Suyûtî, Ebû’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr b. Muhammed es-Suyûtî . Husnü’l-Muhadara fî târîhi Mısır ve’l-Kâhire. thk. Muhammed ebu’l-Fadl İbrahim, 2 Cilt. Mısır: Dâru İhyâ, 1967. Sübkî, Tâcüddîn Abdulvehhâb b. Ali. Abdülkâfî. Tabakatü’ş-Şâfiîyyetü’l-Kübrâ. 10 Cilt. Mısır: Dâru İhyâ, 1918.
• Şeşen, Ramazan. “Selâhaddîn-i Eyyûbî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/337-340. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Taneri, Aydın. “Hârizmşahlar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/228-231. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Temir, Ahmet. “Moğol (Veya Türk-Moğol) Hanlığı” Türkler. Ankara: Yeni Türkiye yayınları, 2002.
• Togan, İsenbike. “Çinggishan ve Moğollar”, Türkler. Ankara: Yeni Türkiye yayınları, 2002.
• Yıldız, Hakkı Dursun. “Abbâsiler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/49-56. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Yılmaz, Harun. Dımaşk’ın En Zor Yılı: Şehrin Moğollar Tarafından İşgali (658/1260), İslâm Araştırmaları Dergisi. 37 (2017), 71-99.
• Yiğit, İsmail. “Memlükler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/90-97. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Yûnînî, Kutbeddin Musa b. Muhammed el-Ba‘lebekî. Zeylü Mir’ati’z-zemân. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kutubi’l-İslâmî, 1992.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman ed-Dımeşkî. el-‘İber fî haber men ğaber. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1985.
• _______,Târihu’l-İslâm ve vefâyâtu’l-meşâhiri ve’l-a‘lâm. 52 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabiyye, 1993.