Criticism and Interpretation of the Ḥadīth “A Believer’s Dream Does not Be Wrong in the End of Time (Approach of Time)” Regarding Isnād

Yıl 2022, Sayı: 39, 81 - 118, 30.06.2022

Recep Bilgin

https://doi.org/10.35209/ksuifd.1066803

Öz

About the importance of dreams many ḥadīth were narrated from the Prophet Mohammed and in one of them it was stated that the dream was a part of the prophecy. One of the ḥadīths reported from the Prophet about dreams is that a believer’s dream will never turn out to be a lie in the iqtirāb al-zamān (approach of time). In the comments made about the ḥadīth, it was stated that attention was drawn to a certain period and various opinions were put forward on which period that period was. In the research, first of all, in order to reveal the authenticity of the ḥadīth text, the ḥadīth has been criticized in terms of the isnād and its authenticity has been examined. Then, the text-centered interpretation analysis of the ḥadīth was made and the differences between the similar narrations of the ḥadīth text were revealed. In the course of the article, the definition, nature and types of dreams are also discussed. In the study, the opinions of ḥadīth commentators about the concept of approach of time were mentioned and it was analyzed which points were pointed out with this concept. In this context, it has been seen that approach of time can have four different meanings: the end of time, the equality of day and night, the period of Mahdī, and the period of old age. Finally, the study analyses and evaluates why the Prophet brought up the dream of the believer living in iqtirāb al-zamān. Finally, the study analyses and evaluates why the prophet Muḥammad brought up the dream of the believer living in iqtirāb al-zamān.

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth, Dream, True Dream, İqtirāb al-zamān, Approach of time.

“İḳtirâbu’z-Zamân’da/Âhir Zamanda Müminin Rüyası Yalan Çıkmaz” Hadisinin Sened Yönünden Tenkidi ve Yorumu

Öz

Rüyanın önemiyle ilgili Hz. Peygamber’den birçok hadis rivayet edilmiş ve bunlardan birinde rüyanın nübüvvetin bir cüz’ü olduğu belirtilmiştir. Hz. Peygamber’den rüya hakkında gelen rivayetlerden birisi de iḳtirâbu’z-zamânda/âhir zamanda müminin rüyasının asla yalan çıkmayacağı hadisidir. Hadis hakkında yapılan yorumlarda, iḳtirâbu’z-zamân ifadesiyle belirli bir döneme dikkat çekildiği belirtilerek o dönemin hangi dönem olduğu üzerinde çeşitli görüşler ileri sürülmüştür. Araştırmada ilk olarak hadis metninin sıhhat durumunu ortaya koyabilmek için sened yönünden tenkidi yapılmış ve sıhhati incelenmiştir. Daha sonra hadisin metin merkezli yorum analizi yapılarak, metnin benzer rivayetleri arasındaki farklılıklar ortaya çıkarılmıştır. Makalenin akışı içerisinde rüyanın tanımı, mahiyet ve çeşitleri üzerinde de durulmuştur. Çalışmada iḳtirâbu’z-zamân kavramı hakkında hadis yorumcularının görüşlerine yer verilerek bu kavramla hangi hususlara işaret edildiği tahlil edilmiştir. Bu bağlamda iḳtirâbu’z-zamânın, âhir zaman, gece gündüz eşitliği, Mehdi dönemi ve yaşlılık dönemi şeklinde dört farklı manası olabileceği görülmüştür. Araştırmada son olarak Hz. Peygamber’in neden iḳtirâbu’z-zamânda yaşayan müminin rüyasını gündeme getirdiği üzerinde tespit ve değerlendirmeler yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Rüya, Sâdık Rüya, İḳtirâbu’z-Zamân, Âhir Zaman.

Kaynakça

• Abdürrezzâk, Ebû Bekr b. Hemmâm b. Nâfiʿ es-Sanʿânî el-Himyerî. el-Muṣannef. thk. Merkezü’l-Buhûs. Kahire: Dâru’t-teʾsîl, 1436/2015.
• Açıkalın, Bünyamin. “Rüyanın Mahiyeti ve Yorumlanması”. Sosyal Bilimler Dergisi 4/7 (2014), 170-196.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî. Müsnedü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. nşr. Şuayb el-Arnâûd. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1421/2001.
• Ali el-Kârî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed el-Herevî. Mirḳâtü’l-mefâtîḥ şerh mişkâtü’l-meṣâbîḥ. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1423/2002.
• Askerî, Ebû Hilâl el-Hasen b. Abdillâh b. Sehl. el-Furûḳu’l-luġaviyye. B.y.: Müessesetü’n-neşri’l-İslâmî, 1412/1991.
• Aynî, Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed. ʿUmdetü’l-ḳârî fî şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-ʿArabî, ts.
• Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. Hüseyin. Şuʿabu’l-îmân. thk. ʿAbdulalî ʿAbdulḥamîd. Riyad: Mektebetü’r-rüşd, 1423/2003.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî. el-Âdâb. thk. Ebû Abdillâh es-Saîd. Beyrut: Müessesetü’l-kütübi’s-sekâfiyye, 1408/1988.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdulkâdir Atâ. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ʿilmiyye, 1424/2003.
• Beyzâvî, Ebû Saîd Nâsıruddîn Abdullah b. Ömer b. Muhammed. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-ʿArabî, 1418/1997.
• Beyzâvî, Ebû Saîd Nâsıruddîn Abdullah b. Ömer b. Muhammed. Tuḥfetü’l-ebrâr şerḥu Meṣâbîḥi’s-sünne. Kuveyt: Vizâratü’l-evkâf ve’ş-şuûn, 1433/2012.
• Bezzâr, Ebû Bekr Ahmed b. Amr b. Abdilhâlik el-Basrî. Müsnedü’l-Bezzâr el-menşûr bi ismi el-Baḥrü’z-zeḫḫâr. thk. Âdil b. Saʿd vd.. Medine: Mektebetü’l-ʿulûm, 1430/2009.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. B.y.: Dâru tavki’n-necât, 2. Basım, 1422/2001.
• Cebel, Muhammed Hasan. el-Muʿcemu’l-iştiḳâḳıyyu’l-muʾeṣṣal li-elfâẓı’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm. Kahire: Mektebetü’l-âdâb, 2010.
• Çalışkan, Necmettin. “Şiirleri ve Psikolojik Tahliller Çerçevesinde Zemahşerî’nin Hayatı”. Turkish Studies-Religion 16/3 (2021), 459-476.
• Çelebi, İlyas. “Rüya”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/306-309. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdurrahman b. Fazl. Sünenü’d-Dârimî. thk. Hüseyin Selim Esed ed-Dârânî. el-Memleketü’l-ʿArabiyyeti’s-Suʿûdiyye: Dâru’l-muğnî, 1412/2000.
• Demâmînî, Bedrüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Ömer el-Mahzûmî Meṣâbîḥu’l-câmiʿ. thk. Nûreddîn Tâlib. Suriye: Dâru’n-nevâdir, 1430/2009.
• Dihlevî, Ebü’l-Mecd Abdülhak b. Seyfiddîn b. Saʿdillâh. Lemaʿâtü’t-tenḳîḥ fî şerḥi Mişkâti’l-Meṣâbîḥ. thk. Takiyyüddin en-Nedvî. Suriye: Dârü’n-nevâdir, 1435/2014.
• Ebû Avâne, Yaʿkûb b. İshâk b. İbrâhîm el-İsferâyînî. el-Müsnedü’ṣ-ṣaḥîḥ el-muḫrec ʿalâ Ṣaḥîḥ-i Müslim. thk. Rebâh b. Rüzeymân et-Türkî. Medine: Câmiʿatü’l-İslâmiyye, 1435/2014.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. Dâvûd b. el-Cârûd et-Tayâlisî. Müsned-ü Ebî Dâvûd eṭ-Ṭayâlisî. thk. Muhammed Abdilmuhsin et-Turkî. Mısır: Dârü’l-hicr, 1419/1999.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eşʿas b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. es-Sünen. thk. Âdil Muhammed & İmâd Abbâs. Kahire: Dâru’t-teʾsîl, 1436/2015.
• Ebû Nuaym, Ahmed b. Abdillâh b. İshâk el-İsfahânî. Maʿrifetü’ṣ-ṣaḥâbe. thk. Âdil b. Yûsuf el-Azâzî. Riyad: Dâru’l-vatan li’n-neşr, 1419/1998.
• Elbânî, Muhammed Nâsırüddîn. Ṣaḥîḥu Süneni Ebî Dâvûd. Riyad: Mektebetü’l-meʿârif, 1419/1998.
• Elbânî, Muhammed Nâsırüddîn. Ṣaḥîḥu Süneni’t-Tirmiẕî. Riyad: Mektebetü’l-meʿârif, 1420/2000.
• Elbânî, Muhammed Nâsırüddîn. Żaʿîfü Süneni İbn Mâce. Riyad: Mektebetü’l-meʿârif, 1417/1997.
• Güllük, İsmail. İslâm ve Sinema: Sinemanın Fıkıh Dili. İstanbul: Siyer Yayınları, 2016.
• Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed en-Nîsâbûrî. el-Müstedrek ʿale’ṣ-Ṣahîhayn. thk. Mustafa Abdülkadir Atâ. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ʿilmiyye, 1411/1990.
• Hattâbî, Ebû Süleymân Hamd b. Muhammed el- Hattâbî. Aʿlâmü’l-ḥadîs̱ fî şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. thk. Muhammed b. Sad b. Abdirrahmân. Câmiatü Ümmi’l-Kurâ, 1409/1988.
• İbn Allân, Muhammed Alî b. Muhammed Allân b. İbrâhîm el-Bekrî es-Sıddîkî. Delîlü’l-fâliḥîn li-ṭuruḳı Riyâżi’ṣ-ṣâliḥîn. thk. Halil Memûn Şeyhâ. Beyrut: Dâru’l-maʿrife, 1425/2004.
• İbn Battâl, Ebü’l-Hasen Alî b. Halef b. Abdilmelik b. Battâl el-Bekrî el-Kurtubî. Şerḥu Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî li İbn Battâl. thk. Ebû Temim Yâsir b. İbrahim. Riyad: Mektebetü’r-rüşd, 1424/2003.
• İbn Ebî Hâtim, Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî. el-Cerḥ ve’t-taʿdîl. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-ʿArabî, 1271/1952.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdullâh b. Muhammed b. Ebî Şeybe İbrâhîm el-Absî el-Kûfî. Kitâbü’l-muṣannef fi’l-eḥâdîs̱ ve’l-âs̱âr. thk. Kemâl Yûsuf el-Hût. Riyad: Mektebetu’r-rüşd, 1409/1988.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ahmed b. Alî Ebü’l-Fazl. Fetḥu’l-bârî bi-şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. Beyrut: Dâru’l-maʿrife, 1379/1960.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. Tehẕîbü’t-tehẕîb. b.y.: Dâru’l-fikr, 1404/1984.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. el-İṣâbe fî temyîzi’ṣ-ṣaḥâbe. thk. Adil Ahmed Abdulmevcûd & Ali Muhammed Muʿavvad. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ʿilmiyye, 1415/1994.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. es̱-S̱iḳât. Haydarâbâd: Dâiretü’l-meârifi’l-Osmâniyye, 1393/1973.
• İbn Hibbân, Ebû Hatim Muhammed. el-İḥsân fî taḳrîbi ṣaḥîḥ-i İbn Ḥibbân. thk. Şuayb el-Arnâûd. Beyrut: Müessetü’r-risâle, 1408/1988.
• İbn Hübeyre, Ebü’l-Muzaffer Avnüddîn Yahyâ b. Muhammed eş-Şeybânî. el-İfṣâḥ ʿan meʿâni’ṣ-ṣıḥâḥ. thk. Fuâd Abdülmünʿim Ahmet. Riyad: Dâru’l-vatan, 1417/1996.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd er-Rebeî el-Kazvînî. Sünenu İbn Mâce. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Kahire: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-ʿArabî, 1395/1975.
• İbn Mencûye, Ahmed b. Alî b. Muhammed b. İbrâhîm Ebû Bekr. Ricâlü Ṣaḥîḥi Müslim. thk. Abdullah el-Leysî. Beyrut: Dâru’l-maʿrife, 1407/1987.
• İbn Saʿd, Ebû Abdillâh Muhammed b. Saʿd b. Menîʿ el-Kâtib el-Hâşimî el-Basrî el-Bağdâdî. eṭ-Ṭabaḳâtü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkadir Atâ. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ʿilmiyye, 1410/1990.
• İbnü’l-ʿArabî, Muhammed b. Abdillâh Ebû Bekr el-Meâfirî. ʿÂriżatü’l-aḥveẕî fî şerḥi’t-Tirmiẕî. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ʿilmiyye, ts.
• İbnü’l-Cevzî, Cemâlüddîn Ebü’l-Ferec Abdurrahmân. Telḳîḥu fühûmi ehli’l-es̱er fî ʿuyûni’t-târîḫ ve’s-siyer. Beyrut: Şirketu Dâru’l-Erkâm b. Ebi’l-Erkâm, 1997.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’s-Seâdât Mecdüddîn el-Mübârek b. Esîrüddîn Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. en-Nihâye fî ġarîbi’l-ḥadîs̱ ve’l-es̱er. Beyrut: el-Mektebetü’l-ʿilmiyye, 1399/1979.
• İclî, Ebu’l-Hasen Ahmed b. Abdullah b. Salih. Maʿrifetü’s̱-s̱iḳāt min ricâli ehli’l-ʿilm ve’l-ḥadîs̱ ve mine’ḍ-ḍuʿafâʾ ve ẕikru meẕâhibihim ve aḫbârihim. thk. Abdulalîm Abdulazîm el-Bistüvî. Medine: Mektebetü’d-dâr, 1405/1985.
• İhsan, Muhammed Amîm el-Müceddidî el-Bereketî. et-Tarîfâtü’l-fiḳhiyye. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ʿilmiyye, 1424/2003.
• Kâdî İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ b. İyâz el-Yahsubî. İkmâlü’l-muʿlim bi-fevâʾidi Müslim. thk. Yahyâ İsmâil. Mısır: Dâru’l-vefâ, 1419/1998.
• Kastallânî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr. İrşâdü’s-sârî li şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. Mısır: Matbaatü’l-kübra’l-emîriyye, 1323/1925.
• Kurtubî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ömer b. İbrâhîm. el-Müfhim şerḥu Ṣaḥîḥi Müslim. thk. Muhyiddin Dîb Müstû vd.. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1417/1996.
• Maʿmer b. Râşid, Ebû Urve el-Basrî es-Sanʿânî. el-Câmiʿ. thk. Habîburrahmân el-ʿAzamî. Pakistan: el-Meclisü’l-ʿilmî, 1403/1983.
• Mesʿûdî, Ebü’l-Hasen Alî b. el-Hüseyn b. Alî el-Hüzelî. Mürûcü’ẕ-ẕeheb ve meʿâdinü’l-cevher. thk. Esʿad Dâğir. Kum: Dâru’l-hicre, 1409/1988.
• Mizzî, Ebü’l-Haccâc Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdirrahmân b. Yûsuf. Tehẕîbü’l-kemâl fî esmâʾi’r-ricâl. thk. Beşşâr Avvâd Maruf. Beyrut: Müessesetu’r-risâle, 1400/1980.
• Mukâtil b. Süleyman. Tefsîru Muḳâtil. thk. Abdullah Mahmud. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-ʿArabî, 1423/2002.
• Münâvî, Zeynüddîn Muhammed Abdürraûf b. Tâcilârifîn b. Nûriddîn Alî el-Haddâdî. Feyżü’l-ḳadîr şerḥu’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġîr. Mısır: el-Mektebetü’t-ticâriyyetü’l-kübrâ, 1356/1938.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Kahire: y.y., 1374-75/1955-56.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. el-Minhâc fî şerḥi ṣaḥîḥi Müslim b. Ḥaccâc. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-ʿArabî, 1392/1972.
• Nîsâbûrî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Hâkim. el-Müstedrek ʿale’ṣ-Ṣaḥîḥayn. thk. Mustafa Abdülkâdir Atâ. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ʿilmiyye, 1411/1990.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kâsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal. el-Müfredât fî ġarîbi’l-Ḳurʾân. thk. Safvân Adnân Dâvûdî. Dımaşk: Dâru’l-kalem, 1412/1992.
• Taberânî, Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. el-Muʿcemü’l-evsaṭ. thk. Târık b. İvazullah & Abdülmuhsin b. İbrâhim el-Hüseynî. Kahire: Dâru’l-harameyn, ts.
• Tîbî, Ebû Muhammed Şerefüddîn Hüseyn b. Abdillâh b. Muhammed. Şerḥu’ṭ-Ṭîbî ʿalâ Mişkâti’l-meṣâbîḥ. thk. Abdulhamîd Hindâvî. Riyâd: Mektebetü Nezzâr Mustafâ el-Bâz, 1417/1997.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Sevre es-Sülemî. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Kahire: Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1395/1975.
• Uludağ, Süleyman. “Rüya”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/309-310. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Zehebî, Muhammed b. Ahmed b. ʿUsman b. Kaymaz. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnâûd. b.y.: Müessesetü’r-risâle, 1405/1985.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Cârullâh Maḥmûd b. ʿUmer. el-Fâiḳ fî ġarîbi’l-ḥadîs̱. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim & Ali Muhammed el-Bicâvî. Lübnan: Dâru’l-maʿrife, ts.