Ebü’l-Bekâ el-‘Ukberî'nin İ‘râbu’l-Kırââti’ş-Şevâz Kitabında Edilgen Fiil: Morfolojik ve Yorumlayıcı Bir İnceleme

Yıl 2022, Sayı: 40, 341 - 391, 31.12.2022

Kutaıba Al Ibrahım , Yusuf Karataş

https://doi.org/10.35209/ksuifd.1140713

Öz

Şâz kırâatlerin tevcihi, birçok âlimin ihtimâm gösterdiği önemli meselelerden biridir. Ebü’l-Bekâ el-‘Ukberî (ö. 616/1219) bu alanda eser telif edenlerden âlimlerdendir. O, şâz kırâatlerin tevcihi ve tefsirine dair bir kitap yazmış ve İ‘râbu’l-kırââti’ş-şevâz adını vermiştir. Böyle bir çalışmanın seçilmesindeki gaye, şâz kırâatleri tevcih etmede, açıklamada ve delil getirmede Ebü’l-Bekâ’nın takip ettiği yöntemin tespitinin yanı sıra ma‘lûm sîğadan mechûl sîğaya intikal eden bir fiilin geçirdiği anlam değişiminin tespiti ve kırâate etkisidir. Söz konusu kitabında edilgen şâz kırâatler incelenmiş, görüşleri tartışılmış ve sahih-mu‘tel ayırımı temelinde bazı örneklerin morfolojik tahlili yapılmıştır. Araştırmada betimsel ve analitik yöntem kullanılarak mezkur kırâatler tanımlanıp analiz edilmiş ve el-‘Ukberî'nin onları yorumlama yöntemi tayin edilmiştir. Ayrıca şâz kırâatler derecelendirilmiş ve sahiplerine nispeti kritik edilmiştir. el-‘Ukberî'nin yorumlamada birden fazla yöntem kullandığı ve ayrıca şâz edilgen fiillerin mütevâtir rivayetlerdeki malum kullanımlara nazaran ifade ettikleri anlam zenginliklerini açığa çıkardığı tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belağatı, Morfolojik Tevcîh, Edilgen (Mechûl) Fiil, Şâz Kırâat, Ebü’l-Bekâ el-‘Ukberî, İ‘rabu’l Kırââti’ş Şevâz Kitabı

Teşekkür

Sizi çok teşekkür, takdir ve saygılar

الفعلُ المبنيُّ للمجهولِ في كتابِ إعرابِ القراءاتِ الشَّواذِّ لأبي البقاء العُكْبَريِّ دراسةٌ صرفيَّةٌ توجيهيَّةٌ

Öz

الملخَّصُ
إنَّ مسألةَ توجيهِ القراءاتِ الشَّاذَّةِ مِنَ المسائِلِ المهمَّةِ الَّتي اعتنى بها عددٌ مِنَ المفسِّرين واللُّغويِّين نحويًّا وصرفيًّا وبلاغيًّا، وكانَ أبو البقاء العُكْبَريُّ (ت616هـ) مِن الَّذين صنَّفوا فيها، إذْ أفردَ كتابًا خاصًّا في توجيهها وتعليلها، وقد أسماهُ إعراب القراءاتِ الشَّواذِّ؛ لذا جاءَ هذا البحثُ ليُفرِدَ دراسةً صرفيَّةً للقراءاتِ الشَّاذَّةِ الَّتي ورَدت على صيغةِ الفعلِ المبنيِّ للمجهولِ في هذا الكتابِ، وذلكَ من أجلِ معرفةِ تغايُرِ المعنى من المعلومِ إلى المجهولِ إضافةً إلى التَّعرُّفِ على منهجِه في توجيهِها والتَّعليلِ لها والاستدلالِ عليها. وقد قُسِّمَت الدِّراسةُ وَفْقَ أقسامِ الصَّحيحِ والمعتلِّ مِنْ الأفعالِ بناءً على عددٍ من الأمثلةِ، فضلًا عن مناقشةِ آراءِ العُكْبَريِّ في ضوءِ بعضِ الاستدلالاتِ والمقارناتِ بمَنْ تقدَّمَه مِنْ علماء ومَنْ تأخَّرَ عنه، وذلكَ لتلمُّسِ أوجهِ التَّشابهِ والاختلافِ، إضافةً إلى تخريجِ القراءاتِ الشَّاذَّةِ وعَزْوِها إلى رواتِها أيضًا. وتكمُنُ أهميَّةُ هذا البحثِ بأنَّه يُسلِّطُ الضَّوءَ على أحدِ أبرزِ علماءِ الاحتجاجِ لها، وعلى أهمِّ الكتبِ الَّتي اشتملَت على قراءاتٍ شاذَّةٍ كثيرةٍ أغفلتْها بعضُ المؤلَّفاتِ الأخرى.
بناءً على ذلكَ فقد استخدَمَ البحثُ المنهجَ الوصفيَّ التَّحليليَّ؛ لوصفِ تلكَ القراءاتِ وتحليلِها، والتَّعرُّفِ على طريقةِ العُكْبَريِّ في توجيهها. وصولًا إلى عددٍ من النَّتائجِ الَّتي بيَّنت أنَّ العُكْبَريَّ قد استخدَمَ غيرَ وجهٍ في توجيهِ هذه القراءاتِ؛ بهدفِ إيجادِ وجهٍ لها في العربيَّةِ، فضلًا عن أنَّه وضَّحَ محاسنَ الفعلِ المبنيِّ للمجهولِ ودلالاتِه وأثرَه في المعنى الَّذي تحملُه القراءةُ الشَّاذَّةُ عن نظيرتِها المتواترةِ.

Anahtar Kelimeler

اللُّغةُ العربيَّةُ والبلاغةُ, التَّوجيهُ الصَّرفيُّ, الفعلُ المبنيُّ للمجهولِ, القراءاتُ الشَّاذَّةُ, أبو البقاءِ العُكْبَريُّ, كتابُ إعراب القرءاتِ الشَّواذِّ, Ebü’l-Bekâ el-‘Ukberî, İ‘rabu’l Kırââti’ş Şevâz Kitabı

The Passive Voice Verb in the Irabu Al-qiraat Al-shawaz Book by Abu Al-Baqa Al-Ukbari: A Morphological Orientation Study

Öz

Directing the odd recitations is a syntactically, morphologi-cally, and rhetorically considered subject by many interpreters and linguists. Abu Al-Baqa Al-Ukbari (616 AH) wrote Irabu Al-qiraat Al-shawaz’ for its direction and justification. The research investigates morphologically the odd recitations occurred as passive voice verbs to conceive the change in meaning from active to the passive voice as well as understanding his approach to direction, justification and inference. The study is divided according to aspects of sound and weak verbs with examples. Al-Ukbari’s views were discussed in light of some inferences and comparisons with other pre-and-post scholars to find similarities and differences in addition to extracting the odd recitations and relating them to their narrators. The research spots a famous scholar and a book that contained many odd recitations ignored by others. The research is analytical descriptive. The findings reveal that Al-Ukbari used a different aspect in directing these recitations to find an Arabic facet in addition to clarifying the advantages of the passive voice and its impact on the meaning in the odd recitations rather than the frequent counterparts.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Morphological denotations, Passive voice verb, Exceptional readings, Abu Al-Baqa Al-Ukbari, Irabu Al-qiraat Al-shawaz book, Ebü’l-Bekâ el-‘Ukberî, İ‘rabu’l Kırââti’ş Şevâz Kitabı

Kaynakça

• Ahfeş el-Evsat, Ebu’l-Hasen Saîd b. Mes‘ade. Me‘âni’l-Kur’ân. thk. Hudâ Mahmûd Karâ‘a. Kahire: Mektebetü’l-Hânecî, 1. Basım, 1411.
• Alûsî, Şehâbeddin Mahmûd b. Abdullah el-Hüseynî. Rûhu’l meânî fî tefsîri’l-Kur’âni’l-Azîm ve's-seb‘u’l-mesânî. thk. Alî Abdulbârî ‘Atiyye. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 1415.
• Bennâ, Şehâbeddin Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Abdulganî. İthâfu fudalâi’l-beşer fi’l-kırââti’l-erba‘ati ‘aşar. thk. Enes Muhra. Lübnan: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 3. Basım, 1427.
• Beydâvî, Nâsırüddîn Ebu Saîd (Ebû Muhammed) Abdullâh b. Ömer b. Muhammed. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. thk. Muhammed Abdurrahman el-Maraşlî. Dâru’l-İhyâi’t-Turâsi’l-ʿArabî, 1. Basım, 1418.
• Cevherî, Ebu Nasr el-fârâbiyyu İsmâil b. Hammâd. es-Sıhâh tâcu’l-luğa ve sıhâhu’l-‘Arabiyye. thk. Muhammed Muhammed Tâmir vd. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1430.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed b. Ali ez-Zeyni eş-Şerîf. et-Ta‘rîfât. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2. Basım, 1424.
• Dehhân en-Nevzâvâzî, Muhammed b. Ebî Nasr b. Ahmed. el-Muğnî fi’l-kırâât. Mekke: Camiatu Ummu'l-Kurâ, Etrûhatu Doktorâh, 1438.
• Ebu Ca‘fer en-Nehhâs, Ahmed b. Muhammed b. İsmâ‘îl. İ‘râbu’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 1421.
• Ebu’l-Kâsım el-Huzelî, Yûsuf b. Ali b. Cübâre. el-Kâmil fi’l-kirââti ve’l-erba‘în ez-Zâide aleyhâ. thk. Cemâl b. Seyyid b. Rifâ‘î ş-Şâyib. Müessesetü Semâ li’t-Tevzî‘ ve’n-Neşr, 1. Basım, 1428.
• Endelüsî, Ebû Hayyân Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf b. Hayyân. el-Bahru’l-muhît fi’t-tefsîr. thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd - Ali Muhammed Mu‘avvad. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1413.
• Fahreddin er-Râzî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer b. el-Hasan b. el- Hüseyin. Mefâtihu’l-ğayb. Beyrut: Dâru’l-İhyâi’t-Turâsi’l-ʿArabî, 3. Basım, 1420.
• Ferra’, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd. Kitâbun fîhi luğâtu’l-Kur’ân, 1435.
• Havrânî, Mu‘tasım Muhammed. el-Kırââtu’ş-şâzzatu ve’l-ihtiyâru’n-nahviyyi. Mu’te: camiatü mu'te, Risâletü mâcistir, 2009.
• İbn Âdil el-Hanbelî ed-Dımaşkî, Ebû Hafs Sirâceddin Ömer b. Alî. el-Lubâb fÎ ‘ulûmi’l-kitâb. thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd - Ali Muhammed Mu‘avvad. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 1419.
• İbn ‘Atiyye el-Endelusî, Ebû Muhammed Abdulhak b. Ğâlib b. Abdurrahman b. Temmâm. el-Muharriru’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-‘azîz. thk. Abdusselâm Abduş-şâfi Muhammed. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 1422.
• İbn Hâlaveyh, Ebû Abdullah el-Hüseyin b. Ahmed. Muhtasar fî şevâzzi’l-Kur’ân min kitâbi’l-bedî‘. Mısır: el-Matba‘tu’r-Rahmâniyye, 1934.
• İbn Ḫallikân, Ebû’l-ʿAbbâs Aḥmed b. Muḥammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr. Vefeyâtu’l-Aʿyân ve Enbâu Ebnâi’z-Zamân. thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dâru Sâdır, 1900.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl Cemâleddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî. Lisânu’l-‘Arab. Beyrut: Dâru Sâdır, 3. Basım, 1414.
• İbn Mihrân, Ebu Bekr Ahmed b. el-Hüseyin el-Esfehânî en-Nîsâbûrî. Garâibu’l-kırâât ve mâ câe fîhâ min ihtilâfi’r-rivâyeti ani’s-sahâbeti ve’t-tâbi‘îne ve’l-eimmeti’l-mutekaddimîn. Mekke: Camiatu Ummu'l-Kurâ, Etrûhatu Doktorâh, 1439.
• İbn Rebî‘a, Lebîd. ed-Dîvân. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1. Basım, 1414.
• İbn Receb el Hanbelî, Zeyneddîn Abdurrahman b. Ahmed. Zeyl’ü tabakâti’l-Hanâbile. thk. Abdurrahman b. Süleyman el-‘Useymîn. Riyad: Mektebeti’l-‘Ubeykân, 1. Basım, 1425.
• İbn Side, Ebu’l-Hasen Ali b. İsmail el-Mürsî. el-Muhkem ve’l-muhîtu’l-a‘zam. thk. Abdulhamîd Hendevî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1421.
• İbni Cinnî, Ebu’l-Feth Osmân. el-Muhteseb fî tebyîn vucûhu şevâzzi’l-kîrââti ve’l-îdâhi ‘anhâ. thk. Ali en-Necdî Nâsıf vd. Kahire: el-Meclisu’l A‘lâ liş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1415.
• İbnü’l-Cevzî, Cemâleddîn ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Ali. Zâdu’l-mesîr fî ‘ilmi’t-tefsîr. thk. Abdurrezzak el-Mehdî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1. Basım, 1422.
• İbnü’l-Cezerî, Muhammed b. Muhammed b. Yûsuf Şemseddîn Ebu’l-Hayr. en-Neşru fi’l-kırââti’l-‘aşri. thk. es-sâlim Muhammed Mahmûd eş-Şinkîtî. Suudi Arabistan: Mecmu‘l-Melik Fehd litıbâ‘ati’l-Mushafi’ş-Şerîf, 1. Basım, 1435.
• İbnü’l-Cezerî, Muhammed b. Muhammed b. Yûsuf Şemseddîn Ebu’l-Hayr. Metnu tayyibeti’n-neşri fî’l-kırââti’l-‘aşri. thk. Muhammed Temîm ez-Zuğbî. Suudi Arabistan: Dâru’l-Hudâ, 1. Basım, 1414.
• İbnü’l-‘İmâd el-Hanbelî, Ebu’l-Felâh Abdulhay b. Ahmed b. Muhammed. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. thk. Mahmûd el-Arnaût - Abdulkâdir el-Arnaût. Beyrut: Dâr İbn Kesîr, 1. Basım, 1406.
• Kabâve, Fahreddin. Tasrîfi’l-esmâ’ ve’l-ef‘âl. Beyrut: Mektebetü’l-Ma‘ârif, 2. Basım, 1408.
• Kâdî, Abdulfettâh. el-Kirââtü’ş-şâzzatu ve tevcîhihâ min luğati’l-‘Arab. Beyrut, 1401.
• Kastalânî, Ebu’l-‘Abbâs el-İmâm Şehâbeddin Ahmed b. Muhammed. Letâifu’l-işârât li fununi’l-kırâât. thk. Merkezu’d-Dirâseti’l-Kur’âniyyeti’s-Su‘ûdiyye Vizâratü’ş-Şuûni’l-İslâmiyye ve’l-Evkâf ve’d-Da‘vetü’l-İrşâd. Mecmu‘l-Melik Fehd li Tıbâ‘ati’l-Mushafi’ş-Şerîf, ts.
• Kermânî, Ebu Abdullah Muhammed b. Ebî Nasr Radıyuddîn Şemsu’l-Kurrâ’. Şavâzzu’l-kırâât. thk. Şemerân el-‘Aclî. Beyrut: Müessesetü’l-Belâğ, ts.
• Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferah el-Ensârî el-Hazrecî Şemseddîn. el-Câmi‘u’l-ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed el-Berdûnî - İbrâhîm Atfîş. Kahire: Dâru’l-Kutubi’l-Mısriyye, 2. Basım, 1384.
• Kutrub, Ebû Ali Muhammed b. Müstenîr. Me‘âni’l-Kur’ân ve tefsîru muşkili i‘râbihi. thk. Muhammed Lakrîz. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1. Basım, 1422.
• Nekrî, el-Kâdî Abdunnebî b. Abdurresûl el-Ahmed. Dusturu’l-‘ulemâ’. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 1421.
• Safedî, Selahaddîn Halîl b. Aybek. el-Vâfî bi’l-vefayât. thk. Ahmed el-‘Arnaûtî - Turkî Musfata. Dâr İhyâi’t-Turâs, 1420.
• Safedî, Selahaddîn Halîl b. Aybek. Nektu’l-hemyân fî nuketi’l-‘umyân. thk. Mustafa Abdulkâdir ‘Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 1428.
• Sefâkusî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Muhammed b. İbrâhîm el-Kaysî Burhaneddin. el-Mucîd fî i‘râbi’l-Kur’âni’l-Mecîd. thk. Hâtim Sâlih ed-Dâmin. Dâr ibnü'l-Cevzî li’n-Neşr ve et-Tevzî‘, 1. Basım, 1430.
• Semîn el-Halebî, Ahmed b. Yûsuf. ed-Duru’l-masûn fi ‘ulûmi’l-kitâbi’l-meknûn. thk. Ahmed Muhammed el-Harrât. Dımaşk: Dâru’Kalem, ts.
• Suyûtî, Abdurrahman b. ebî Bekr Celâleddîn. Bugyetu’l vu‘ât fî tabakâti’l-luğaviyyin ve’n-nuhât. thk. Muhammed ebu’l-Fadl İbrâhim. Lübnan: el-Mektebtu’l-‘Asriyye, ts.
• Şevvâ, Eymen Abdurrezzâk. el-fi‘lu’l-mebnî li’l-mechûl fi’l-luğati’l-‘Arabiyye. Dımaşk, 1. Basım, 1428.
• ‘Ukberî, Abdullah b. el-Hüseyin b. Abdullah ebu’l-Bakâ’. et-Tibyân fî i‘râbi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ali el-Beccâvî. Mısır: ‘İsâ el-Bâbî el-Halebî v Şürekâhu, ts.
• ‘Ukberî, Abdullah b. el-Hüseyin b. Abdullah ebu’l-Bakâ’. İ‘râbi’l-Kırââti’ş-Şavâz. thk. Muhammed es-Seyyid ‘Azzuz. Beyrut: ‘Âlemu’l-Kutub, 1. Basım, 1417.
• Yâkût b. Abdullah er-Rûmî el-Hamevî, Şehâbeddîn ebû Abdullah. Mu‘cemu’l-buldân. Beyrut: Dâru Sâdır, 2. Basım, 1995.
• Zebîdî, Ebu’l-Feyz Muhammed b. Muhammed b. Abdurrezzak el-Hüseyin. Tâcu’l-‘ârûs min cevâhiri’l-kâmûs. Dâru’l-Hidâye, ts.
• Zeccâc, İbrâhîm b. es-Serî Ebû İshâk. Me‘âni’l-Kur’ân ve i‘râbihi. thk. Abdulcelîl Abduhu Şelebî. Beyrut: ‘Âlemü’l-Kütüb, 1. Basım, 1408.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. el-Keşşâf an hakâikî gavâmidi’t-tenzîl. thk. ‘Âdil Ahmed Abdulmevcûd vd. Mektebeti’l-‘Ubeykân, 1. Basım, 1418.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. el-Mufassal fî sına‘ti’l-i‘râb. thk. Ali bu Mulhim. Beyrut: Mektebetü’l-Hilâl, 1. Basım, 1993.
• Zerkeşî, Ebu ʿAbdullâh Muḥammed b. ʿAbdullâh b. Bahâdır. el-Burhân fî ʿulûmi’l-Ḳur’ân. thk. Muhammed ebu’l-Fadl İbrâhim. Kahire: Dâru’l-İhyâi’t-Turâsi’l-ʿArabiyye ‘İsâ el-Bâbî el-Halebî ve Şürekâuhu, 1. Basım, 1376.